„Pan Wołodyjowski” Henryka Sinkiewicza - opracowanie

Najważniejsze wydarzenia

We wstępie narrator przedstawia wcześniejsze dzieje Michała Wołodyjowskiego, który wciąż pozostawał kawalerem. Wyjechał wprawdzie do Wiednia w celu uzyskania zgody na ślub u księżnej Wiśniowieckiej, opiekunki jego narzeczonej, jednak później walczył na terenie Ukrainy i był posłem na Krym. W kolejnych rozdziałach ukazane są następujące wydarzenia:

Jesień roku 1668, Wodokty. Państwo Kmicicowie oczekują narodzin pierwszego dziecka. Przybywa do nich z wizytą Charłamp, który opowiada, że "mały rycerza" popadł w straszliwą rozpacz z powodu niespodziewanej śmierci Anusi Borzobohatej-Krasieńskiej. Charłamp prosi ich o pomoc w tej sprawie. Oleńka wysyła swojego męża po Skrzetuskiego i Zagłobę, będących w podróży na ziemie Kaliskie. Zagłoba, dowiedziawszy się o załamaniu przyjaciela, postanawia go ratować. Jego podróż do pana Michała przedłuża się, gdyż Zagłoba, mający autorytet u szlachty, wciąż spotyka rozpolitykowane grupy, zdążające na mający się odbyć 5-ego listopada sejm konwokacyjny. Dotarwszy do Mińska dowiaduje się, że poseł Bogusław Radziwiłł chce starać się o tron. Wstrząśnięty tą wieścią zamierza udaremnić te zgubne dla Polski plany. Spotyka w Warszawie Hasslinga-Ketlinga, który gości go u siebie na Mokotowie i obiecuje pomoc w pokrzyżowaniu planów Radziwiłła. Podczas obrad sejmu zostaje przez Ketlinga zgłoszona wątpliwość, czy książę został prawomocnie wybrany na posła. Zagłoba z galerii oskarża Radziwiłła o zdradę. Na oczach Jana Sobieskiego ma miejsce słowna utarczka między księciem a Zagłobą. Hetman czuje sympatię do pana Onufrego, widząc jego dowcip i nieprzejednaną postawę wobec zdrajcy. Rozmowie przysłuchuje się pan Warszycki, kasztelan krakowski, który powiadamia Zagłobę o zamiarze wstąpienia do klasztoru Wołodyjowskiego. Zagłoba odwiedza Wołodyjowskiego w klasztorze, który przybrał imię brata Jerzego. Dzięki swojemu sprytowi udaje mu się nakłonić do wizyty u Ketlinga, który rzekomo śmiertelnie zachorował. W dworku Ketlinga czekają na nich starzy przyjaciele, a także hetman Sobieski. To jemu udaje się ostatecznie odwieść "małego rycerza" od wstąpienia do klasztoru. W dworku tym zamieszkuje małżonka pana Makowieckiego, stolnika latyczkowskiego, będąca siostrą pana Wołodyjowskiego. Pod jej opieką znajdują się Krystyna Drohojewska i Barbara Jeziorkowska. Zagłoba upodobał sobie Basię, pełną werwy trzpiotkę i postanowił wydać ją za Michała. Wołodyjowski jedna wodzi oczami za stateczną Krzysią. Do Wołodyjowskiego przybywa Adam Nowowiejski z poleceniem od hetmana, by objął on po Ruszycu komendę na Ukrainie. Przed rozstaniem, w trakcie kuligu panna Krzysia i pan Michał przysięgają sobie wierność, jednak ich zaręczyny nie zostają oficjalnie ogłoszone. Tymczasem powraca z Kurlandii Ketling, który zakochuje się w Krzysi. Zagłoba sprzyja jego zalotom, bo nie chce, by związał się z nią Michał. Panna Drohojewska odwzajemnia uczucie Ketlinga, ale pamięta o złożonej Wołodyjowskiemu przysiędze wierności. Ketling i Krzysia zwiedzają Zamku Królewskiego. Korzystając z atmosfery tego miejsca Ketling prosi ją o rękę. Ta przyznaje, że kocha go z całego serca, ale zmuszona jest pójść do klasztoru. Zagłoba przyjmuje wizytę księdza podkanclerzego Olszowskiego. Temu znakomitemu gościowi udaje się zyskać przychylność Onufrego Zagłoby dla kandydatury Michała Wiśniowieckiego na tron. Pan Wołodyjowski powraca do Warszawy. Poznaje zamiary Krzysi. Basia wyznaje mu całą prawdę. Dziewczyna kocha skrycie "małego rycerza" i jest rozżalona z powodu jego obojętności. Michał w pierwszym odruchu chce zabić Ketlinga, swego rywala. Później jednak opanowuje gniew i postanawia zwolnić Krzysię ze ślubów wierności. Tymczasem niespodziewanie Michałowi oświadcza się Basia. "Mały rycerz" ze wzruszeniem przyjmuje jej rękę. Nowożeńcy osiadają się w pobliżu Kamieńca. Szczęście małżonków mąci brak oczekiwanego potomka.

Lato roku 1671, wieś Sokołów. Do Wołodyjowskiego przybywa Zagłoba z rozkazem objęcia dowództwa w Chreptowie. Wołodyjowski wyrusza najpierw sam i obiecuje wkrótce ściągnąć do siebie żonę. Po upływie trzech tygodni przyjeżdża po Basię dowodzony przez Azję Mellechowicza oddział. W trakcie podróży Tatar ulega wypadkowi. Troskliwość opiekującej się nim pani Wołodyjowskiej budzi w Azji miłość do Basi. Pana Wołodyjowski przywrócił swą obecnością spokój na tych terenach, Basia może więc organizować zabawy i przyjęcia przy muzyce. W czasie którejś z uczt, towarzystwo słucha opowieści pana Nienaszyńca o jego podróży na Krym, gdzie udał się w poszukiwaniu siostry porwanej przez Tatarów. Sam uprowadził wtedy trzyletniego Azję Tuhaj-bejowicza. Jednak dziecko zostało w Rzeczypospolitej odebrane Nienaszyńcowi przez zbójców, którzy towarzyszyli mu na tatarskiej ziemi. Nie wie, co stało się potem z małym Azją.

Tymczasem w ręce żołnierzy wpada tatarski poseł, który przywiózł listy dla Azji Mellechowicza. Wynika z nich, że Tatar pertraktuje w tajemnicy z komendantami oddziałów, które zbiegły na turecką stronę, w kwestii ich potencjalnego powrotu do polskiej służby. Mellechowicz robi to za wiedzą i zgodą hetmana. Tatar ten jest wielce tajemniczą postacią. Z niewiadomych przyczyn unika pana Nowowiejskiego. Jest poruszony historią porwania małego synka Tuhaj-beja. Basia Wołodyjowska ma udział w zlikwidowaniu bandy Azba-beja. Pan Nowowiejski przybywa z wizyta do syna. Wtedy rozpoznaje Azję, jako parobka, którego przygarną w dzieciństwie. Nawiązał on romans z Ewą, córką Nowowiejskiego i uciekł, kiedy szlachcic dowiedział się o tym. Dumny Tatar potwierdza, że jest porwanym synem Tuhaj-beja. Marzy o pozostaniu tatarskim hetmanem dowodzącym Ukrainie. Do hetmana Sobieskiego wyrusza pan Bogusz, by powiadomić go o jego planach. Basia postanawia doprowadzić do małżeństwa między Ewą a Azją. Tymczasem młodej Zosi Boskiej, która przebywa tu wraz z matką, zakochuje się Adam Nowowiejski. Hetman nie zgadza się na plany Tatara. Zawiedziony Azja zamierza przejść pod dowództwo sułtana. Pozornie zgadza się na małżeństwo z Ewą, by zwieść Basię. Jednak porywa pułkownikową w trakcie podróży do Raszkowa. Basi udaje się uciec. Ranny Azja zabija starszego pana Nowowiejskiego, a także torturuje Ewę i Zosię Boską. Przez długie tygodnie Basia walczy ze śmiercią. Tymczasem Ketlingowie przyjeżdżają do Chreptowa.

Hetman Sobieski przygotowuje Kamieniec do obrony. Dowodzenie nad artylerią obejmuje mąż Krzysi. Natomiast młodemu Adamowi Nowowiejskiemu zostaje powierzona misja wywiadowcza co do ruchów wojsk tureckich. W jego ręce wpada Azja, na którym z pomocą Luśni dokonuje zemsty za jego okrutne czyny. Tuhaj-bejowiczowicz ponosi straszną śmierć przez wbicie na pal. Hetman namazuje Wołodyjowskiemu wzmocnić obronę Kamieńca. "Mały rycerz" popada w konflikt z Potockim, generałem podolskim. Przyczyną jest sprzeciw pana Michała wobec kwestii zbiorowego dowództwa, narzucanej przez Potockiego. Wołodyjowskiego popiera biskup Lanckoroński. Wołodyjowski i Ketling składają w kościele przysięgę, że będą do śmierci Kamieńca na śmierć i życie. Perkułap chocimski, stary Haberskuł doradza Michałowi, poprzez swojego sekretarza, by opuścił Kamieniec. Twierdzi bowiem, że miasto z pewnością zostanie zdobyte. W tym samym czasie miasto Żwaniec zostaje zdobyte przez Turków. Pod twierdzę Kamieniec przybywają ogromne wojska wezyra. Widząc ich potęgę, starszyzna chce poddać miasto. Wołodyjowski decyduje się na obronę starego zamku. W noc przed tą walką po raz ostatni żegna żonę i Onufrego Zagłobę. Miasto zostaje poddane, ale Ketling i Wołodyjowski, zgodnie ze swoją przysięgą, wysadzają się. W Stanisławowie odbywa się uroczysty pogrzeb poległych bohaterów. Obecny jest na nim także hetman Sobieski, odbywa się.

Problematyka utworu:

Powieść ukazywała się w odcinkach od 1887-1888 r., osobne wydanie książkowe miało miejsce w 1888 r.

Akcja toczy się na kresach wschodnich podczas wojny polsko-tureckiej za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego

Kompozycja powieści

Początkowe rozdziały powieści zawierają ekspozycję zarówno pierwszej części, jak i całości powieści.

Można wymienić trzy obszary fabularne odnoszące się do różnych miejsc pobytu głównych bohaterów. Każdy z nich składa się na odrębną całość ze spójną i zamkniętą kompozycją oraz własną tematyką.

Wątek romansowy obejmuje pierwsze dwadzieścia rozdziałów. Wydarzenia z nim związane mają miejsce w należącym do Ketlinga dworku na Mokotowie. Bohaterowie należą do średniozamożnej szlachty. Wypadki skoncentrowane są wokół miłosnych perypetii: Basi Jeziorkowskiej, Krzysi Drohojewska, Ketlinga i Michała Wołodyjowskiego. Jeśli chodzi o prowadzenie intrygi, duża rola przypada Onufremu Zagłobie.

Wydarzenia należące do wątku wojenno-awanturniczego rozgrywają się na Dzikich Polach, w stanicy w Chreptowie. Szczególnie mocno zarysowany jest wątek Azji, tajemniczego Tatara. Staje się on przyczyną szeregu sensacyjno-przygodowych wydarzeń.

Kolejnym ważnym elementem jest historia oblężenia i obrony twierdzy Kamieniec. Obszernie ukazane jest historyczne tło wydarzeń, a także panujące wewnątrz twierdzy stosunki. Bohaterowie objęli obronę twierdzy na rozkaz hetmana Sobieskiego. Tutaj ponownie splata się los bohaterów początkowej części powieści. Bohaterska śmierć Wołodyjowskiego i Ketlinga stanowi zakończenie obu wątków.

Powieść zakończona jest epilogiem. Narrator przedstawia w nim wydarzenia, jakie miały miejsce rok po zdobyciu Kamieńca, tj. zwycięstwo Sobieskiego odniesione pod Chocimiem.

Historyczne tło powieści a wątek romansowy

Wątek romansowy jest w "Panu Wołodyjowskim" bardziej rozbudowany niż w pozostałych częściach trylogii i jest dla powieści podstawowy. Rozgrywa się on na tle wydarzeń historycznych., tj. okresu bezkrólewia, spowodowanym nagłą abdykacją króla Jana Kazimierza. W 1669 r. w wyniku elekcji tron przypada Michałowi Korybutowi Wiśniowieckiemu. W 1672 r. ma miejsce najazd Turków i Tatarów na Polskę. Zdobywają oni twierdzę Kamieniec. Opisane w epilogu zwycięstwo Sobieskiego pod Chocimiem oraz wzmianka o jego zwycięstwie w 1683 r. w bitwie pod Wiedniem, służą osłabieniu wrażenia, jakie wywiera upadek Kamieńca.

Główni bohaterowie

"Mały rycerz", Michał Wołodyjowski - jego historycznym pierwowzorem był Jerzy Wołodyjowski, znakomity rycerz, wywodzący się ze średniozamożnej szlachty podolskiej. Jego żoną była Krystyna Jeziorkowska, czterdziestoletnia wdowa po trzech małżonkach. Wołodyjowski dowodził stanicą w Chreptowie i poniósł śmierć broniąc Kamieńca Podolskiego, w trakcie niespodziewanego wybuchu prochów zgromadzonych w zamkowych podziemiach. Reszta przedstawionych w powieści szczegółów dotyczących życia "małego rycerza" stanowi literacką fikcję. Wołodyjowski, zwany "pierwszym żołnierzem Rzeczypospolitej", był prawdziwym patriotą, niezwykle karnym, odważnym i dzielnym rycerzem, odznaczającym się w pojedynkach i wojnie podjazdowej. Niezrównany jako dowódca i szermierz. Mistrz w pojedynkach i na polu bitwy, szczególnie w prowadzeniu walk podjazdowych. Nie pozbawiony komicznych elementów jak poruszanie wąsikiem i niski wzrost. Jest on typowym reprezentantem drobnej szlachty kresowej XVII w. Od najwcześniejszych lat przyzwyczajony do wojennych trudów. Jego wrodzona dobroć i łagodność zjednuje mu wielu przyjaciół. Nie ma wielkiego rozeznania w sprawach publicznych, natomiast niezwykle wiernie wykonuje rozkazy. Zwolennik polityki Jeremiego Wiśniowieckiego, pod którego komendą służył. Ma ogromne wojenne doświadczenie, w sprawach wojskowych radzą się go nawet wyżsi rangą rycerze. Kiedy obrona Kamieńca jest przegrana, postanawia wysadzić się z zamkiem w powietrze, by nie wpadł on w ręce Turków. Wypełnia w ten sposób złożony w kościele ślub. Poświęca swoje szczęście dla dobra ojczyzny. Jego uroczysty pogrzeb uświetnia swą obecnością hetman Sobieski. Zostaje on powitany przez księdza jako "Salvator" - wybawca, co stanowi zapowiedź jego zwycięstwa pod Chocimiem. Sienkiewicz, w nawiązaniu do obrony starożytnej Troi, nazywa Michała Wołodyjowskiego "Hektorem Kamienieckim", gdyż Hektor był najdzielniejszym obrońcą Troi. W ten sposób pisarz podnosi Wołodyjowskiego do symbolicznej rangi i zapewnia mu wieczne trwanie.

Barbara Jeziorkowska, zwana "Hajduczkiem", idealna żona dla Wołodyjowskiego, dzięki wychowaniu wśród polskich stepów na kresach wschodnich odznacza się żołnierską naturą - z jej ręki pada Tatar, uczestniczy w prawdziwej bitwie, udaje jej się obronić przed Azją. Jest to dzielna i szlachetna dziewczyna, o żywym usposobieniu i dużym temperamencie. Pełna humoru trzpiotka, umiejąca wyjść z każdej opresji. Jednocześnia ma swoją godność (skrywa swe uczucie do Michała). Potrafi jednak sama się mu oświadczyć. Jako jego żona wiernie trwa przy mężu we wszystkich niebezpieczeństwach.

Ketling - osiadły na ziemiach polskich Szkot, dobry i romantyczny rycerz. Pięknie mówi o miłości, czym niesłychanie ujmuje kobiety. Wiernie służy swej nowej ojczyźnie i potrafi dla niej oddać życie.

Krystyna Drohojewska - dziewczyna poważna, szlachetna i delikatna, o raczej biernej naturze. Rozdarta między nagłą miłością do Ketlinga, a wiernością wobec Michała Wołodyjowskiego, któremu obiecała swą rękę, chce wstąpić do klasztoru. Dzięki interwencji Basi wszystko kończy się szczęśliwie.

Azja Tuhaj-bejowicz, wychowany przez litewskich Tatarów, nosi przybrane nazwisko Mellechowicz. Jako żołnierz chorągwi Lipków, zdobył stopień oficera. Mieszka na Ukrainie, snuje marzenia o zostaniu tatarskim hetmanem. Mściwy i porywczy, o dzikiej naturze, zdolnej do najstraszniejszych okrucieństw. Szaleńczo zakochany w Basi, chce ją posiąść bez względu na wszystko, myśli, że przymusi ją do wzajemnej miłości. Ginie straszliwą śmiercią, nabity na pal.

Onufry Zagłoba - typowy Sarmata, pojawiający się we wszystkich częściach trylogii. W tej ostatniej części ma już prawie 90 lat. Postać niezwykle sympatyczna, ale posiadająca wiele szlacheckich przywar. Urodzony łgarz i żartowniś, spryciarz i mistrz forteli, często udaje mu się podstępem wyratować przyjaciół z opresji, jednocześnie samochwał i tchórz, który potrafi jednak zdobyć się na odwagę i bohaterstwo. Jego postać wnosi do powieści duży ładunek komizmu i humoru.