Filomaci(z gr. miłośnicy nauki) to tajne stowarzyszenie, które zostało założone 1 października 1817 roku przez studentów z Uniwersytetu Wileńskiego. Głównymi inicjatorami powstania owego związku byli: A. Mickiewicz, F. Malewski, T. Zan, O. Pietraszkiewicz, J. Jeżowski, J. Czeczot.
"Miłośników nauki" łączyły takie idee oświeceniowe, jak racjonalizm, kult rozumu, moralność, wiara w wychowawczą rolę oświaty, przyjaźń, które miały duży wpływ na kształt światopoglądu młodych romantyków.
Z czasem Towarzystwo Filomatów ewoluowało zarówno pod względem organizacyjnym, jak i ideowym. Początkowym założeniem istnienia związku było samokształcenie (czytanie i referowanie książek, dyskusje na temat własnych prac, wydarzeń kulturalnych i umysłowych w Polsce i w Europie), etyczne samodoskonalenie, oddziaływanie na system szkolnictwa oraz postawę moralną i ideologiczną młodzieży. Ostatecznym celem okazały się patriotyczne dążenia niepodległościowe.
Po etapie ożywienia w latach 1818-19 nastąpił kryzys w związku filomatów, który był wywołany wyjazdem z Wilna kilku najaktywniejszych członków, a także kształtującymi się różnicami w koncepcjach programowych. Rok 1820 otworzył nowy okres w organizacji Stowarzyszeniu Filomatów, który polegał na powiększaniu "szeregów". W tym procesie bardzo ważną rolę odegrał Związek Przyjaciół (który w 1822 przekształcił się w Związek Filadelistów Błękitnych), którego zadaniem było rekrutowanie nowych członków związków podległych filomatom.
Najliczniejszym (176 członków), a zarazem najniższej położonym w hierarchii organizacyjnej Stowarzyszenia był Związek Filaretów(miłośnicy cnoty), pod kierownictwem T. Zana. Ów związek, powstały w 1820 roku miał za zadanie wzajemną koleżeńską pomoc w studiowaniu i samokształceniu. W rzeczywistości filareci podejmowali się zadań społecznych i patriotycznych.
Dalsza działalność filomatów i filaretów została przerwana w 1823 roku w wyniku działań śledczych, które prowadził N. Nowosilcow. W sierpniu 1824 roku wielu młodych związkowców wydalono z uczelni, zesłano do guberni rosyjskich, bądź skazano na karę więzienia. Pozostali aktywiści nie połączyli już swych sił w organizacji. Starali się jednak między innymi w poezji wpływać na kształtowanie świadomości narodowej i wskrzeszanie ducha walki.
