Jednym z najbardziej znanych i cenionych autorów epoki romantyzmu jest niemiecki poeta Johann Wolfgang Goethe żyjący w latach 1749-1832 w Niemczech. Uznawany jest za twórcę formacji "Burzy i naporu", która stawiała sobie za cel walkę ze sztywnymi krępującymi sztukę formami oraz wyzwolenie literatury z pod narzucanych przez tradycje rozwiązań. Takie poglądy wyznawał Goethe w swej młodzieńczej twórczości, odrzucił je jednak później na rzecz ładu i porządku, mówiąc wręcz, że respektowanie pewnych ustalonych prawideł, jest właśnie wolnością pisarza.

Wpływ Goethego na sztukę i literaturę romantyczną jest nie do przecenienia. Zyskał sobie miano najwybitniejszego twórcy tego okresy, co poświadczyć mogą liczne wizyty w Weimarze wieli znakomitych osobistości, polityków, literatów, którzy przyjeżdżali tam, by poznać wielkiego poetę. Jednym z takich gości był również Adam Mickiewicz. Czytali go zarówno ludzie profesjonalnie zajmujący się literaturą, jak i zwykli czytelnicy. To on, swą powieścią epistolarną "Cierpienia młodego Werter", określił model bohatera romantycznego, na wzór którego stylizowała się młodzież tego okresu, a pisarze chętnie nawiązywali do tej postawy w swej twórczości.

Wydaje się jednak, że najważniejszym dziełem, które wyszło spod jego pióra, a które powstawało przez wiele lat, jest dramat romantyczny "Faust". Jego pierwszą część opublikowano w roku 1808. kolejna część ukazała się wiele lat po, bo dopiero w roku 1832. Możemy więc powiedzieć, że powstawał przez całe życie pisarza.

Czas i miejsce akcji

Pierwsza część utworu prezentuje nam postać Fausta, który podróżuje do różnych miejsc świata, odwiedza na przykład karczmę Auerbacha w Lipsku albo w Górach Harcu, gdzie spotykały się istoty piekielny. Odwiedza miejsca raz istniejące realnie, innym razem mamy do czynienia z miejscami fantastycznymi. Druga część natomiast ukazuje nam wydarzenia obejmujące 3000 lat! Fabularną podróż zaczynamy na dworze cesarskim średniowiecznego zamku, przenosimy się też w świat mityczno-antyczny, by z kolei powrócić w czasy teraźniejsze autorowi. Taka konstrukcja dramatu uniemożliwia nam podanie zarówno miejsca akcji, jak i precyzyjne określenie czasu akcji. Jest tak dlatego, ponieważ jest to dramat romantyczny, który zrywa z klasyczną formą dramatu. Mam mieć wymowę uniwersalną, a nie związaną z jednym wydarzeniem czy miejscem.

Treść utworu

Część I.

Fabuła oparta jest na zakładzie, do którego przystępuje Bóg i diabeł Mefistofeles. Zakładają się oni o duszę znanego i wielkiego uczonego, który właśnie w tej chwili dokonywał podsumowania swojego dotychczasowego życia, rozmyślał w swej alchemicznej pracowni nad tym, czego dokonał przez te wszystkie lata, co dała mu wiedza uniwersytecka. Uznaje, że te lata ciężkiej nauki poszły na marne, mimo że ciężko pracował przez swe życie, nie udało mu się odnaleźć odpowiedzi na wiele istotnych pytań. W pierwszym monologu dramatu padają z jego ust takie o to słowa:

Ach, oto wszystkie fakultety

Przebyłem: filozofię, prawo

I medycynę - i niestety

Też teologię, pracą krwawą!

A tyle przyniósł mi ten trud,

Żem jest tak mądry jak i wprzód!

Zniechęcony uczony widzi dla siebie jeszcze tylko jedną szansę - jest nią czarna magia, w której pokłada nadzieję na wielką sławę i zdobycie ogromnego majątku. Faust postanawia za pomocą tajemniczego zaklęcia przywołać postać Ducha Ziemi, który jednak nie ma ochoty współpracować z uczonym, którym gardzi. Także i Faust ostatecznie nie może znieść jego obecności. Po tych wydarzeniach, zniechęcony i uważający się za przegranego uczony, postanawia popełnić samobójstwo. Od tego zamiaru odwodzą go piękne dźwięki wielkanocnego dzwonu, które przypominają radości życia oraz pieśni śpiewane na cześć Zbawiciela. Podczas spaceru, na który Faust wybiera się ze swym sługą Wagnerem, spotyka czarnego psa, który zmierza do pracowni alchemika, sprawiając przy tym wrażenie jak z nie tego świata. Kiedy pies i Faust znajdują się już razem w pracowni, pies - w wyniku zaklęcia - zmienia swą postać i ukazuje się jako Mefistofeles, po czym usypia czarnoksiężnika i opuszcza jego dom.

Po jakimś czasie wraca i ponownie odwiedza naukowca. Ten ulega namową Mefistofelesa, który bardzo sprytnie i sugestywnie namawia Fausta. Chce od niego jego własna dusze. W zamian da mu młodość, bogactwo, wspaniałą kobietę. Jedyne co musi zrobić, to oddać mu swą duszę po śmierci. Spisują cyrograf, a Faust od razu młodnieje o 30 lat. Diabeł zabiera go w podróż w poszukiwaniu uciech i nowych wrażeń życia. Wpierw ruszają do Lipska, gdzie w karczmie pokazują różne sztuczki biesiadującym obecnym. Faust ma nadzieję i chce wierzyć, że uczynili dobrze, że to wszystko pozwoli mu na uspokojenie duszy.

Poznaje też piękna kobietę, którą z pomocą Mefistofelesa udaje mu się uwieść. Faust ofiaruje młodej Małgorzacie dwie szkatułki klejnotów, a diabeł wyśpiewuje pod jej oknem serenady. W końcu też dochodzi do spotkania Fausta (który przedstawia się jako Henryk) z uroczą wybranką. Pozyskuje jej bezgraniczne i niczego nie podejrzewające zaufanie. Kiedy znajduje się w jej domu, podaje matce nasenny napój, po którego wypiciu umarła, i zakrada się do sypialni Małgorzaty zostając jej kochankiem. W obronie dobrego imienia siostry występuje jej brat, którego z pomocą diabelskiej siły Mefistofelesa również zabija.

Po tych wydarzeniach Mefistofeles zabiera Fausta w góry Harcu, gdzie odbywa się właśnie Noc Walpurgi - spotkanie upiornych, ciemnych sił. W tym miejscu Fausta nawiedza mara Małgorzaty, u której szyi wisi sznur szubieniczny. Faust dowiaduje się, że dziewczyna poczęła dziecko, którego ojcem jest on sam. Teraz dziewczyna oczekuje wykonania wyroku śmierci za zabicie własnego dziecka. Po tym co zobaczył, uczony jest przerażony. Prosi diabła o pomoc w uwolnieniu kobiety. W jednej chwili znajduje się w lochach więzienia, stara się nakłonić Małgorzatę do wspólnej ucieczki, ale ta odmawia. Postanawia ponieść karę za swoje haniebne czyny.

Część II.

W tej części nie możemy już mówić o linearnie rozwijającej się akcji. Zastajemy tu Fausta w nie mającej końca podróży przez różne miejsca w czasie i przestrzeni, w której to poszukuje zaspokojenia swych ambicji i potrzeb. Na jego specjalne życzenie diabeł-Mefistofeles wydobywa z czeluści podziemnego świata zmarłych Helenę Trojańską, uważaną za najpiękniejszą kobietę świata. W krainie mar i duchów Faust zostaje jej mężem. Owocem tego małżeństwa jest ich syn - Eufurion. Jednak nie zadowala to uczonego. Zniechęcony szybka utratą Heleny, która była tylko wytworem jego miłości oraz śmiercią syna w wojnie o niepodległość Grecji, Faust nie odnajduje już radości w zaspokajaniu swych indywidualnych potrzeb. Ma teraz nowe postanowienie: będzie działał na rzecz ludzi, ogółu. Jego pragnieniem jest, raz na zawsze, podzielić morza od lądów. Chce wraz z Mefistofelesem osuszyć nadmorska depresję, by tam stworzyć miejsce dla nowego społeczeństwa, którym będzie kierował.

Faust jest w tej chwili u szczytu swych marzeń i chwały. Stworzył własne społeczeństwo, jego statki zwożą do portów przeróżne bogactwa, wszystko to dzięki jednemu podpisowi, który złożył na cyrografie!

Tej działalności i planów Fausta nie może zniweczyć nawet Troska, która jest personifikacją złej przeszłości, sprowadzająca na uczonego ślepotę. Nic nie jest w stanie zachwiać jego altruistycznej radości z samego siebie raz z zadań, które wykonuje z takim zacięciem. To jest to, na co czekał całe swe życie. W tej właśnie chwili padają bodaj najbardziej znane słowa tego dramatu: "trwaj chwilo! jesteś tak piękna!" Faust zapomniał, że właśnie wypowiedzenie takich słów, kiedy już będzie w pełni szczęśliwy, spowoduje, że Mefistofeles przejmie jego duszę. Na szczęście dla uczonego bronią go przed tym niebiosa i wstawiennictwo Matki Bożej oraz Małgorzaty. Chór aniołów wzlatuje i wyrywa piekłu duszę Fausta, dzięki czemu uczony zostaje ostatecznie nagrodzony za swą pracę dla ludzi.

Charakterystyka postaci

FAUST - stary mędrzec, który posiadł całą wiedzę, jaka jest dostępna człowiekowi, choć sam uważał, że to niewiele. Tracąc wiarę w naukowe poznanie świata i jego praw, jedyną szansę upatruje jeszcze w czarnej magii. Faust Goethego, to buntujący się przeciw wszystkiemu geniusz. W jego postawie mamy po trosze z Proteusza i Wertera. Nie jest to człowiek, który patrzy na świat oczami realisty, zwracając uwagę tylko na empiryczne fakty. Taka postawa nie przynosi mu satysfakcji. Wie też jednak, że zdobył już całą wiedzę, która jest dostępna człowiekowi i na nic więcej już nie może liczyć, dlatego też postanawia popełnić samobójstwo. Zwycięża w nim jednak wola walki i chęć dalszego zmagania się z życiem. Tego zaparcia zabrakło np. Werterowi.

Stworzona przez Goethego postać stąpa coraz wyżej w hierarchii wewnętrznego rozwoju. Ostatecznym punktem w kształtowaniu się jego postawy, jest obraz myśliciela-humanisty. Faust przebył długą drogę, od pełnej dramatyczności i pesymizmu do gloryfikującej dobro postawy altruisty. Wydawać się może, że wszystko co robi Faust jest poświadczeniem jego ciemnej i szalonej duszy, jest jednak odwrotnie. Choć okrężna to droga, prowadzi ostatecznie do pełnej harmonii.

Wydaje się, że wielki wpływ na taką postawę Fausta miał osoba Małgorzaty, dzięki której udało mu się wyzwolić spod wpływu Mefistofelesa. Patrząc na to, co wyrządził tej młodej dziewczynie zrozumiał, że postawa egoisty nie jest tą najlepszą i najwłaściwszą. Jego życiem staje się teraz praca na rzecz innych ludzi, dla innych ludzi. Ślepota, której doświadcza za sprawą Troski, pozwala mu pogodzić się ze światem, jest metaforą tego, że na pewne rzeczy nie powinniśmy zwracać uwagi. Jak sam mówi:

Pragnę zobaczyć trud rzeszy ruchliwej!

Na wolnej ziemi mieszkać z ludem wolnym!

I wtedy mógłbym rzec: trwaj chwilo,

O chwilo, jesteś piękną!

Czyny dni moich czas przesilą,

U wrót wieczności klękną.

W przeczuciu szczęścia, w radosnym zachwycie,

Stanąłem oto już na życia szczycie!

Innym znanym utworem, który porusza problematykę postaci Fausta, jest książka angielskiego pisarza Ch. Marlowe. Tutaj doktor Faust jest człowiekiem, który jest w stanie zrobić wszystko dla zdobycia władzy. Postanawia podpisać pakt z diabłem, w którym ten zobowiązuje się wypełniać jego rozkazy przez 24 lata. Zaczyna się okres podróży po świecie, również jest mu dane zostać mężem Heleny. Od czasu do czasu męczą go wyrzuty sumienia, które skutecznie powstrzymuje Mefistofeles. Kiedy przychodzi dzień śmierci Faust zaczyna błagać o litość, mówi, że wyrzeknie się wszystkiego, ale niestety nic to nie daje - i tak umiera potępiony.

MEFISTOFELES - przedstawia się on w utworze w różnych postaciach. Bóg nazywa go "frantem", duchem który kocha przekorę. Początkowo poznajemy go pod postacią czarnego psa, który w wyniku zaklęcia Fausta, przyjmuje ludzkie kształty. Kiedy po raz kolejny powraca do pracowni uczonego, możemy zobaczyć go w pełnej okazałości. Odziany jest w jedwabny płaszcz i czerwono-złoty strój. U boku szpadę a na głowie czapkę, które są przystrojone kogucimi piórami. Kiedy zawiera pakt z magiem, odmładza go i swoimi podszeptami sprowadza na niego wciąż nowe nieszczęścia. Nawet szlachetne pomysły Fausta potrafi tak zmanipulować, że realizują się one jak najgorsze okropieństwa. Kiedy umiera Małgorzata Faust wyzwala się z pod wpływu diabła. Od tej pory będzie on tylko wykonywał rozkazy maga.

Moc Mefistofelesa wynika z tego, że bardzo dobrze zna naturę ludzką i wie, jak nędzne jest położenie ludzi. Wydaje się nawet, że ta zjawa jest bardziej świadoma ludzkiego życia i jego realności, niżeli sam Faust, który jest uosobieniem marzyciela i idealisty. Dlatego Mefistofeles może bawić się Faustem, szydzić z jego planów i postanowień, bo wie, że i tak nie mają one sensu. Jednak taka postawa diabła powoduje, że Faust w końcu dostrzega swoje złe postępowanie. Dzięki Mefistofelesowi i jego postawie może stać się dobrym człowiekiem.

Jak dobrze widzimy, postać Mefistofelesa to postać złożona i niejednoznaczna (sam mówi o sobie takie oto słowa: "Jam częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie dobro czyni"). Mefistofeles jest przedstawiony w taki sposób, aby pokazać nam, że często pod maską wielkiej inteligencji, kuszących i pęknie wyglądających obietnic, kryć się może najgorsze zło. Dlatego Mefistofeles jest tak niebezpieczny, gdyż nie możemy na pierwszy rzut oka powiedzieć, że jest on wysłannikiem piekieł. Jest on wiec poniekąd częścią postaci Fausta. Symbolizuje tę ciemną stronę człowieczej natury, gdzie drzemią najgorsze instynkty i pragnienia.

MAŁGORZATA - jej osoba to uosobienie piękna kobiety, jej czternastoletnia uroda od razu zafascynowała i urzekła Fausta. Jest to postać cnotliwa, skromna i pobożna - klejnoty jakie podarował jej Faust zaniosła do kościoła. Mimo to nie potrafiła oprzeć się urokowi Fausta-Henryka, oczywiście nie było by tak bez pomocy Mefistofelesa. Oszołomiona wielkim uczuciem zapomniała o wszelkich moralnych zakazach i obyczajach. Z czasem jednak zaczyna mieć wyzuty sumienia: pośrednio doprowadziła do śmierci brata, z którym pojedynkował się Faust. Zmarła również jej matka, kiedy dziewczyna podała jej napój nasenny otrzymawszy go wcześniej od Fausta. Po tych okropnych wydarzeniach dziewczyna traci rozum, wpada w depresję, w wyniku czego topi swoje nowo poczęte dziecko będące owocem związku z Faustem. Po tym czynie trafia do więzienia, gdzie ma oczekiwać na wykonanie kary śmierci. Kiedy ma okazję, przy pomocy Mefistofelesa i Fausta, uciec z więzienia, postanawia przyjąć na siebie karę. Uważa, że zasłużyła na nią w pełni. Pozostając sama w celi śmierci ma wiele czasu na przemyślenie swego postępowania. Wciąż wznosi swe modlitwy do Boga, by ten odpuścił jej grzech i wybaczył. W chwilę przed śmiercią dochodzi do niej głos z niebios - Bóg wybaczył jej i przyjmie ją do swego królestwa. Zostanie pokutnicą, służką Matki Bożej, u której później wyjedna miłosierdzie dla Fausta.

BÓG - w utworze jest on przedstawiony jako istota dobra, inteligentna, wierząca w dobro i człowieka, choćby jego czyny mówiły coś przeciwnego. Mamy tu też pierwiastki panteizmu, np. Duch Ziemi, który staje się dla Fausta nowym bogiem.

Problematyka utworu

Głównym tematem tego wielkiego dzieła romantyzmu jest kwestia walki człowieka - wybitnej jednostki, geniusza, ze skończonością i ograniczeniami ludzkiego poznania. Kiedy człowiek zdobywa kolejne stopnie wtajemniczenia w nauce i wiedzy, zaczyna rozumieć, że tak na prawdę to tylko niewielki fragment tego, co kryje przed nami świat. Dlatego też, życie Fausta rozciągnięte jest pomiędzy dwoma biegunami: z jednaj strony idealizm, który każe spinać się człowiekowi wyżej i wyżej, z drugiej jednak strony doświadczamy i uzmysławiamy sobie fakt przemijania. Człowiek to istota śmiertelna nie potrafiąca przeciwstawić się silą natury. Faust osiągną właśnie taką wiedzę. Podróżując z Mefistofelesem przez różne miejsca, oglądając różne wydarzenia, Faust stał się symbolem człowieka, ludzkości, która wciąż poszukuje, ciągle próbuje się w różnych rolach, chce być jak najbardziej doskonała, podobna Bogu.

W kontekście tego dramatu zwykło się mówić o czterech tragediach, jakie dotknęły głównego bohatera:

- uczonego, który mimo swojego wysiłku, poświęcenia życia nauce, nie zdołał zgłębić prawdy o świecie

- kochanka, który przez swe egoistyczne uczucia doprowadził do wielkich tragedii i śmierci ukochanej Małgorzaty

- artysty, który by mógł doświadczać ulotnych stanów ducha i natchnienia, musi być samotny i pozostawiony samemu sobie

- władcy, który w imię dobra ogólnego społeczności, musi podejmować decyzje będące często dramatycznym ciosem dla poszczególnych jednostek

Przesłanie tego utworu jest bardzo proste, ale jakże ważne. Mówi nam, że nie powinniśmy poddawać się łatwym pokusom. Nawet jeśli spotykają nas przeciwności i nieszczęścia, powinniśmy wierzyć, że nasz los się odmieni, bo dobro zawsze zwycięża. Wydaje się, że z takim bohaterem jak Faust utożsamić się może, choćby po części, każdy z nas.

Budowa utworu

Dramat Goethego powstawał przez całe jego artystyczne życie. Odstęp czasowy pomiędzy pierwszą częścią a drugą wynosi około 24 lat. Niewątpliwie więc różnice pomiędzy tymi częściami są jak najbardziej uprawnione. Pod względem narracyjnym bardziej linearna i zrozumiała jest część pierwsza. Z tego względu bardziej nadaje się do realizacji scenicznych. Część druga natomiast przesycona jest poezją, pełna jest symboliki, poglądów filozoficznych. Tutaj autor zawarł swoją całą wiedzę na temat sztuki, literatury, filozofii i życia. Posługuje się różnymi typami wiersza, np.: aleksandrynami, pięciostopowymi wierszami jambicznymi, trymetrem.

Ważne w tej opowieści jest również to, że postać doktora Fausta zaczerpną z tzw. niemieckich ksiąg jarmarcznych. Podobno żył on w Wittembergii w latach 1480-1540 i był słynnym alchemikiem, który pobierał nauki na wielu europejskich uniwersytetach (podobno także w Krakowie). Jedni się go bali, inni podziwiali, ale nie ulega wątpliwości, że jest to bardzo ważna postać w literaturze, którą sportretowało wielu autorów.