Henryk Sienkiewicz napisał "Potop" w latach, kiedy Polska przeżywała trudny okres w historii. Kraj znajdował się pod zaborami. Tworząc swą powieść autor widział upadek ideałów haseł pozytywistycznych oraz potrzebę dodania otuchy, przywrócenia nadziei i pokazania odpowiedniej drogi zagubionemu narodowi. Sienkiewicz posługuje się autentycznymi wydarzeniami historycznymi, aby przywrócić chęć walki o ojczyznę. "Potop" jest odpowiedzią na potrzebę słów, które by pokrzepiły cały naród. W utworze ukazana jest zbiorowość- naród, przywiązany do tradycji, kraju rodzinnego i przodków. Przedstawieni są ludzie, mający poczucie solidarności podczas zagrożenia suwerenności ojczyzny. Bardzo istotnym momentem powieści jest obrona Jasnej Góry, kiedy to naród potrafi zjednoczyć się u boku króla Jana Kazimierza, by wspólnie walczyć ze Szwedami. Autor pociesza Polaków, dodając im wiary w walce, w której sytuacja wydaje się być beznadziejna. Sienkiewicz stara się zmobilizować Polaków, przywrócić nadzieję na odzyskanie niepodległości. Krytykuje przy tym szlachtę, przedkładającą własne zachcianki nad dobro ojczyzny.
"Potop" kreuje bohatera, popełniającego wiele błędów i mającego możliwość pełnej rehabilitacji. W tym również przejawia się idea krzepienia serc. Kmicic przeżył niełatwy proces przemiany. Z początku zbrodniarz i zdrajca staje się bohaterem, gotowym poświęcić swoje życie dla ojczyzny. W utworze czytamy również o podobnych postaciach poddanych idealizacji. Hetman Czarniecki- wódz i człowiek bez skazy, czy też Oleńka, skromna, kochająca, młoda dziewczyna, która może być uosobieniem ideału kobiety. Sienkiewicz bardzo wyraźnie rozgranicza dobro od zła. Bohaterowie zostali ukazani wprost, oceniony jest ich każdy czyn. Przy tym autor uniknął groteskowości i płytkości postaci. Postacie pozytywne są mocno wierzące, Bóg i ojczyzna są dla nich podstawowymi wartościami. Zło w powieści pochodzi z zewnątrz, jest to obca kultura, religia, ideały. Janusz Radziwiłł, wyznający protestantyzm, jest tego najlepszym przykładem. Według Sienkiewicza to właśnie pycha i chęci magnata do tronu stały się powodem zdrady.
Postacie fikcyjne w "Potopie" spełniają ważne role historyczne. Dla przyjętej koncepcji dziejowej przy bohaterach nieautentycznych znajdują się osoby znane z historii Polski. To właśnie było efektem koncepcji dzieła, mającego służyć "ku pokrzepieniu serc". Sienkiewicz wplótł w utwór schematy fabularne, motywy romansów rycerskich, ludowych baśni, scen romansowych oraz autentyczne obrazy historyczne. Polaków ukazał jako dzielny i szlachetny naród, w którym króluje patriotyzm i przywiązanie do tradycji. Autor pokazuje również, że bieg wydarzeń historycznych zależy od wybitnych jednostek, że naród nie jest w stanie przegrać, kiedy pomaga mu Bóg.
"Potop" jest powieścią napisaną "ku pokrzepieniu serc", aby Polacy mogli podnieść się z kolan i odzyskać niepodległość. Dla udręczonego narodu było to bardzo ważne, dawało nadzieję na podtrzymanie integralności narodowej, poczucia własnej wartości i odrodzenia się uczuć patriotycznych.
