Powieść "Potop" to środkowa część "Trylogii" Henryka Sienkiewicza. Cykl powstał już po podróży pisarza po Stanach Zjednoczonych i jego pobycie w Kalifornii, gdzie poznał legendę Dzikiego Zachodu i konwencję westernu, której echa można odnaleźć w utworze. Powieść można określić jako awanturniczy romans historyczny. Być może Sienkiewicz wzorował się na powieściach Aleksandra Dumasa i Waltera Scotta. Akcja dzieła osadzona jest w rzeczywistych realiach historycznych, tj. w latach 1655-1657, w czasie najazdu Szwedów na Rzeczpospolitą, zwanego często "potopem szwedzkim", do czego bezpośrednio nawiązuje tytuł powieści. Obok postaci fikcyjnych, bohaterami utworu są autentyczne postaci, jak królowie Jan Kazimierz i Karol Gustaw, przeor klasztoru na Jasnej Górze, Augustyn Kordecki, Krzysztof Opaliński, wojewoda poznański, Radziwiłłowie. Wątek romansowy rozgrywający się na tle wydarzeń historycznych to tzw. klasyczny trójkąt, gdzie na drodze dwojga kochanków (Andrzeja Kmicica i Oleńki Billewiczówny) staje na drodze ktoś trzeci (książę Bogusław Radziwiłł). Obie płaszczyzny wydarzeń - historyczna i fikcyjna - wzajemnie się dopełniają i przenikają, obie też mają szczęśliwe zakończenie (najazd Szwedów zostaje odparty, Oleńka i Kmicic biorą ślub).
W powieści występuje kilka rodzajów narracji. Narracja wszystkowiedząca, która czasami ustępuje szlacheckiej gawędzie, kiedy to narrator relacjonuje przebieg wypadków z punktu widzenia jednego z bohaterów. Mamy wówczas do czynienia z gawędziarskim, familiarnym tonem wypowiedzi, pozbawionym epickiego dystansu.
W skład fabuły "Potopu" wchodzą elementy typowe dla epopei, jak duże sceny batalistyczne czy opisy poszczególnych pojedynków. Pojawia się również idealizacja bohaterów i wyolbrzymianie ich pozytywnych cech, nie brak jednakże postaci komediowych, jak mistrz forteli i podstępów, Onufry Zagłoba, na co dzień łasuch i śpioch. Pojawia się on w każdej z części "Trylogii" i za każdym razem odgrywa niebagatelną rolę (w "Potopie" ratuje zbuntowanych przeciw Radziwiłłowi oficerów).
W omawianej powieści odnajdziemy również baśniowe elementy, do których należą: rycerz, który pokonuje piętrzące się na jego drodze przeszkody, podstępny wróg, stosujący nieuczciwą walkę, kara za niegodne czyny i nagroda za zasługi, pozytywne zakończenie.
Jak wspomnieliśmy, Sienkiewicz zetknął się w Kalifornii z konwencją westernu, której elementy można odnaleźć w "Potopie". Są to dynamiczna i wartka akcja, ciągłe zmiany miejsca wydarzeń. Bohaterowie Sienkiewicza konno przemierzają ogromne przestrzenie, jednak miast rewolwerów, mają u boku szable. Wykreowani przez pisarza bohaterowie mają wyraziste, mocne charaktery, najczęściej bez wahania wiedzą, po której stronie leży słuszna sprawa.
Nie można zapominać, że Sienkiewicz pisał swój cykl historyczny "ku pokrzepieniu serc". Jego pisarstwo przypada bowiem na okres zaborów, kiedy Polski nie było na mapie Europy. Ideą pisarza było przypomnienie czasów, gdy Polacy potrafili skutecznie zjednoczyć się przeciwko wrogom, a ojczyzna stanowił dla nich największą wartość.
