Powszechnie znana i często używana definicja tańca opisuje go jako rytmiczne, wykonywane przy wtórze muzyki ruchy ciała. Taniec może towarzyszyć różnym formom ludzkiej działalności i służyć rozmaitym celom. Może być wykorzystywany dla celów rozrywki towarzyskiej, może mieć charakter artystyczny lub obrzędowy. Jest także bardzo częstym motywem literackim, z którym stykamy się niemal w każdym okresie rozwoju literatury, począwszy od czasów biblijnych, aż do czasów nam współczesnych.
Bardzo często motyw tańca miał charakter symboliczny - odsyłał nas do ukrytych i niedostrzegalnych na pierwszy rzut oka znaczeń i treści. Od wieków wyrażał ludzkie tradycje, obyczaje i emocje. Dzięki niemu człowiek uzewnętrzniał samego siebie, swoje uczucia, potrzebę kontaktu i bliskości z innymi. Taniec zbliżał ludzi do siebie, zaspokajając ich odwieczną potrzebę przynależności i identyfikacji ze wspólnotą. Stanowił integralną i ważną część narodowej tradycji danej wspólnoty; był oznaką uczestniczenia w pewnej kulturze, grupie etnicznej i społecznej. Co więcej, taniec wpływał niejednokrotnie na kształtowanie się i rozwój innych dziedzin ludzkiej aktywności. Tak popularny dzisiaj teatr i jego różne odmiany ściśle nawiązują do tradycji tańca.
Literackie ujęcie tańca jest częstokroć trudnym i karkołomnym zadaniem. Dużo łatwiej jest przedstawić taniec przy wykorzystaniu bardziej nowoczesnych środków wyrazu, takich jak film czy fotografia. Mimo to wielu autorów i twórców podejmuje się tego zadania. Sięgając po motyw tańca, wplatają go w swoje utwory, nadając mu różnorodne role i funkcje: od roli czysto marginalnej czy też dekoracyjnego elementu, wzbogacającego treść utworu, do kluczowego w dziele symbolu, kierującego naszą uwagę na ważne zagadnienia i problemy. Temat tańca jest ponadczasowym i uniwersalnym motywem w różnych sferach artystycznej działalności człowieka: w literaturze, malarstwie, sztukach teatralnych, a także fotografii i kinematografii. Niniejsza praca koncentruje się na problematyce tańca, obecnej w dwóch, wybranych obszarach ludzkiej aktywności artystycznej - literaturze oraz filmie.
W rzymskiej i greckiej mitologii taniec jest jednym ze sposobów wyrażania bóstwom czci i hołdu. Interesującym i jaskrawym przykładem jest niewątpliwie opis świąt ku czci boga Dionizosa, podczas których erotyczny, rytualny taniec był, obok orgii i bachanalii, podstawowym narzędziem wyrażania należnego bóstwu uwielbienia. Obecny w mitologii taniec ma charakter niemal magiczny - fascynuje i oczarowuje jego uczestników. Orfeusz, natrafiwszy na orszak odurzonych tancerek Dionizosa, zostaje przez niego rozszarpany, co dowodzi, iż taniec jest zdolny wyzwalać wielkie namiętności i całkowicie niekontrolowane zachowania.
Również w Starym Testamencie, w Księdze Psalmów, odnajdujemy motyw tańca. Podobnie jak w mitologii, także w psalmie 150, taniec przy wtórze instrumentów jest jednym z sposobów wychwalania Boga oraz Jego boskiej potęgi i chwalebnym czynów: "Chwalcie Go za potężne Jego czyny, chwalcie Go za wielką Jego potęgę! (...) Chwalcie Go bębnem i tańcem" - pisze psalmista. Jest to równocześnie świadectwo rytualnego charakteru tańca w kulturach starożytnych - taniec towarzyszy tutaj religijnym obrzędom ku czci Boga (analogicznie jak w mitologii).
W Nowym Testamencie obraz tańczącej przed gośćmi pięknej pasierbicy Heroda - Salome, stanowi przykład tańca, który w połączeniu z wdziękiem i urodą młodej kobiety wzbudza podziw i oczarowuje widzów. Zauroczonego magią tańca Heroda skłania do realizacji każdej zachcianki i życzenia pięknej Salome, która nie waha się zażądać w zamian podanej na półmisku głowy Jana Chrzciciela. Naturalnie, zafascynowany Herod błyskawicznie realizuje kaprys dziewczyny. Przywołany powyżej przykład ukazuje odmienną niż w psalmach rolę tańca. Taniec zachwyca i fascynuje, ale i stanowi niebezpieczne narzędzie realizacji własnych, także niegodziwych celów oraz instrument wpływu i manipulacji drugim człowiekiem.
Zupełnie inną wizję tańca odnajdujemy w sztuce średniowiecznej. Tutaj taniec nie wiąże się z radością, czy manifestacją urody i wdzięku. Literatura i malarstwo średniowieczne utrwala krańcowo odmienny obraz - obraz tańca śmierci (danse macabre). Śmierć, przedstawiona jako rozkładająca się kobieta lub ludzki szkielet prowadzi korowód ludzi, pochodzących ze wszystkich stanów społecznych: królów, bogaczy i biedaków. Celem tego makabrycznego tanecznego pochodu jest grób, co ma symbolizować ten sam koniec życia każdego człowieka, niezależnie od posiadanych dóbr i majątku. Motyw tańca śmierci pojawiał się w popularnych w tym okresie moralitetach dydaktycznych i utworach literackich. Jego korzeni należy upatrywać w częstych w dobie średniowiecza epidemiach, zarazach oraz wojnach, pochłaniających tysiące istnień ludzkich. Pojawiał się on niejednokrotnie w kazaniach wędrownych mnichów i kaznodziei. Inspirował malarzy i artystów, obrazy z francuskich i niemieckich ściennych malowideł szybko przeniknęły do wyobraźni ówczesnych pisarzy. W średniowiecznej literaturze polskiej również odnajdujemy przykłady tanecznego korowodu, prowadzonego przez śmierć. W "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" tytułowa Śmierć - rozkładający się, beznosy i blady trup kobiety zaprasza do ostatniego tańca ludzi, reprezentujących wszystkie warstwy społeczne: możnych, królów, poddanych... Zgodnie ze średniowieczną maksymą "Mors omnia adaequat" (śmierć wszystkim jednaka) w wir upiornego tańca zostają porwani zarówno bogaci, mądrzy i szlachetnie urodzeni jak też biedacy i głupcy. Obraz tańca śmierci ma charakter dydaktyczny - przypomina o marności i przemijaniu ludzkiego życia oraz akcentuje fakt, iż przed śmiercią wszyscy jesteśmy równi i żaden, choćby największy majątek nie pomoże jej uniknąć. Tylko dobrze wykorzystany czas, jaki został nam dany na ziemi może mieć znaczenie po śmierci.
Twórcy późniejszych epok również często sięgali po symbolikę i temat tańca. W znakomitym dziele Adama Mickiewicza "Pan Tadeusz" pojawia się jeden, z najbardziej znanych i popularnych tańców epoki romantyzmu - polonez. Z prowadzącego taniec Podkomorzego emanuje dostojeństwo i godność. Jego majestatyczna postawa oraz taniec, któremu przewodzi są symbolami odchodzącej już w zapomnienie epoki i tradycji polskiej szlachty. Podkomorzy jest ostatnim, "co tak poloneza wodzi". Z drugiej strony mickiewiczowski polonez wyobraża pojawienie się nowej epoki i jest zarazem znakiem wiary w lepszą przyszłość. Prowadzona przez Podkomorzego Zosia uosabia to, co ma zastąpić schodzącą ze sceny tradycję i kulturę szlachecką, a co ma przynieść Polsce zmiany na lepsze - optymizm, pojednanie i zgodę narodową. Tańcząca poloneza para Zosia i Podkomorzy ucieleśniają młodość i dojrzałość - dwie generacje, które wcześniej skłócone, a teraz razem i w zgodzie wchodzą w nową, lepszą epokę.
Symboliczna rola poloneza zostaje zaakcentowana także w filmowej adaptacji działa Adama Mickiewicza, dokonanej przez wybitnego polskiego reżysera Andrzeja Wajdę. Ekranizacja jednej z najbardziej znanych i popularnych polskich lektur jest niewątpliwie trudnym zadaniem, niemniej jednak Andrzej Wajda poradził sobie z tym wyzwaniem doskonale. Reżyser nie tylko nie pominął interesującego nas tańca, ale pokreślił i uwypuklił jego szczególne i metaforyczne znaczenie. Polonez, zaadaptowany na potrzeby filmu przez Wojciecha Kilara stał się tak popularny, że gra się go współcześnie na każdej polskiej studniówce.
Motyw tańca w polskiej literaturze powraca w dramacie Stanisława Wyspiańskiego "Wesele". Na tytułowym weselu w podkrakowskich Bronowicach spotykają się osoby, wywodzące się z różnych grup społecznych: inteligencji (wywodzącej się z warstw szlacheckich) i chłopstwa. Goście weselni zostają połączeni w pary w taki sposób, że każdy z gości tańczy z przedstawicielem innej niż on warstwy społecznej. Tak zorganizowany taniec służy nie tylko celom dobrej zabawy, ale również zachowaniu pozorów porozumienia między skłóconymi i nie rozumiejącymi się w rzeczywistości grupami. We wspólnym tańcu uczestniczą osoby, wywodzące się z różnych środowisk, pomiędzy którymi nie wytworzyła się jeszcze żadna autentyczna społeczna więź. Przybyli na wesele przyjaciela panowie z miasta traktują uroczystość jako modną wówczas i popularną rozrywkę (ludomania). Ich spotkaniu z przedstawicielami chłopstwa i chłopską tradycją nie towarzyszą szczere próby poszukiwania porozumienia, czy zrozumienia odmiennej kultury i obyczaju. Szczególną rolę, demaskującą fałsz i niemożność znalezienia wspólnego języka między wspomnianymi grupami symbolizuje bez wątpienia tzw. chocholi taniec, będący swoistym podsumowaniem treści zawartych w dramacie. Prowadzony przez słomianego chochoła taniec symbolizuje bierność i niezdolność społeczeństwa do aktywnej walki o przyszłość narodu. Brakuje narodowej zgody, przekraczającej wąsko rozumiane interesy poszczególnych warstw społecznych. Bezwolnie poruszający się w chocholim tańcu weselni goście nie są jeszcze zdolni do aktywnych działań. Jedynie jeden z bohaterów - Jasiek próbuje zaktywizować i obudzić pozostałych uczestników wesela. Jednakże jego próby są skazane na niepowodzenie, gdyż zgubił złoty róg - jedyne narzędzie, jakie mogło ocucić uśpionych gości. Taniec jest tutaj symbolem marazmu, bierności i ospałości polskiego społeczeństwa, które nie jest jeszcze przygotowane na czynną walkę o wolność kraju. Wolność jest zatem sprawą przyszłości - chochoł zostanie przecież usunięty na wiosnę, a jego miejsce zajmie nowo zakwitły krzak róży. Ten optymistyczny w gruncie rzeczy akcent pozwala patrzyć z optymizmem w przyszłość.
Podobnie, jak w przypadku adaptacji "Pana Tadeusza", także filmowa adaptacja "Wesela" autorstwa Andrzeja Wajdy, podkreśla znaczenie i symboliczną wymowę tańca. Muzyka doskonale ilustruje atmosferę panującą w bronowickiej chacie. Skoczna, ale także bardzo hałaśliwa i otępiająca muzyka akcentuje obezwładniającą siłę chocholego tańca.
Taniec jest także nieodłącznym elementem życia bohaterów utworu "Chłopi", napisanego przez Władysława Stanisława Reymonta. Utwór ten jest doskonałym źródłem informacji o tradycji i obrzędach chłopskich, także tych, w których taniec odgrywa rolę kluczową np. wesele. Taniec towarzyszy licznym wiejskim zwyczajom, zarówno tym najbardziej uroczystym, jak i tym, związanym z codziennym wysiłkiem i pracą. Symbolizuje jedność wiejskiej społeczności, która choć często skłócona, zawsze potrafi znaleźć płaszczyznę porozumienia, aby móc wspólnie uczestniczyć w szczęściu pary młodej. Taniec jest także odpoczynkiem i potrzebną przerwą w ciężkiej, codziennej pracy. W dziele Reymonta spotykamy skoczne oberki, wesołe krakowiaki i pełne dostojeństwa mazury. Sceny przedstawiające taniec zostały opisane w sposób barwny i bardzo plastyczny. Zwracają uwagę kolorowe stroje, towarzyszące tańcowi zabawy i obrzędy. Zobrazowane przez autora tańce mogą również symbolizować witalność i żywiołowość polskiego chłopstwa, co tworzy razem barwną i malowniczą panoramę polskiej wsi.
Także to dzieło doczekało się ekranizacji. Reżyser Jan Rybkowski, poprzez zachowanie wierności realiom przedstawionym w książce, starał się w sposób pełny odtworzyć reymontowską wizję polskiej wsi. W sfilmowanym przez niego dziele nie mogło zabraknąć barwnych, wypełnionych muzyką i tańcem scen wesela Jagny i Boryny, odzwierciedlających bogate obrzędy weselne polskich chłopów.
Ostatnim wybranym przeze mnie utworem, obrazującym różnorodne funkcje tańca w literaturze jest "Tango" Sławomira Mrożka.
Już sam tytuł koncentruje uwagę czytelnika na zagadnieniu tańca. Tytułowe tango, tańczone w rytm najbardziej popularnego tanga La Cumparsito, pojawia się w ostatniej scenie dramatu. W tańcu uczestniczą dwie, reprezentujące całkiem odmienne światy postaci: prymityw Edek i wuj Eugeniusz, którego do tańca zmusza Edek. Wykorzystanie w utworze tanga nie jest dziełem przypadku. Ten swego czasu skandalizujący i budzący wiele kontrowersji taniec uważano za objaw nieprzyzwoitości i moralnego zepsucia. W tańcu tym nie ma równości i równorzędności partnerów. Jeden z nich prowadzi taniec, decydując o tempie i krokach, drugi zaś pozostaje bierny i podporządkowuje się prowadzącemu. U Mrożka to Edek jest postacią dominującą - decyduje o figurach i krokach, co bez wątpienia jest alegorią zwycięstwa prostactwa i chamstwa nad inteligencją. Upokorzenie inteligencji jest rodzajem kary, wymierzonej jej za to, że w swoim dążeniu do wolności przyczyniła się do upadku moralności i rozpadu dotychczas istniejącego systemu wartości. Finałowy taniec demaskuje słabość warstwy inteligencji, która potrafiła zanegować wartości, a jednocześnie nie była w stanie zaproponować niczego w zamian, by przeciwstawić się brutalnemu prostactwu i ułatwia tym samym tyranię prymitywizmu.
Powyżej przywołane, wybrane przykłady świadczą o uniwersalności i ponadczasowości motywu tańca w literaturze. Reżyserzy podejmujący się dzieła ekranizacji utworów literackich, nie tylko nie pomijali motywów tańca, a wręcz dzięki nowym możliwościom technicznym wiernie je odtwarzali i uwydatniali ich symboliczne i metaforyczne znaczenie. Często taniec ma wyrażać wewnętrzną spójność grup społecznych, czy też wspólnot narodowych. Może mieć charakter moralistyczny, dydaktyczny i satyryczny. Niejednokrotnie wiąże się z radością, weselem i afirmacją życia, można znaleźć jednakże przykłady, kiedy oznacza negatywne i piętnowane przez autora zjawiska społeczne (np. bierność, bezmyślność itp.). Jest również elementem od zawsze towarzyszącym życiu i pracy człowieka - pełni religijne i obrzędowe funkcje, a także potrafi relaksować i odprężać w czasie odpoczynku od codziennych obowiązków.
