Nasze życie to wędrówka. Człowiek został określony jako homo viator - określenie to stało się to toposem, który inspirował kolejnych twórców literatury do tworzenia dzieł ukazujących bohaterów w drodze - wędrowców, pielgrzymów, którzy podążają w różnych celach, lecz zawsze w efekcie pokonywanej drogi zyskują wiedzę i mądrość.

Motyw wędrówki w antyku - źródła toposu

W antyku wędrówka nie była celem pożądanym. Każdy człowiek, który miał swoje miejsce w świecie, trzymał się go i trwał w nim wiernie. Dlatego bohaterowie wędrujący raczej rzadko czynią to ze swego wyboru, skazani są na to przez los lub konieczność.

- Biblia- do najbardziej znanych wędrówek biblijnych należy ta prowadząca ku Ziemi Obiecanej. Ale tak naprawdę pierwszym wędrowcem, przeklętym, był Kain. Skazany na tułactwo przez Boga po zabiciu swego brata Abla, napiętnował ten rodzaj życia. Stał się wygnańcem, jak jego rodzice, Adam i Ewa. Ale w przeciwieństwie do nich, nie mógł nigdzie osiąść na stałe. 

Wędrówka Izraelitów z Egiptów była o tyle lżejsza, że miała swój cel, którym była ziemia Kanaan. I choć trwa czterdzieści lat, u jej kresu jest nadzieja, jak w każdej wędrówce człowieka, która zmierza do celu związanego z poprawą bytu i nadzieją.

- Mitologia grecka- wędrówką najsłynniejszą jest ta, którą musiał odbyć Odyseusz, by dotrzeć do ojczystej Itaki, wiernej Penelopy i syna, Telemacha. Odyseusz, skazany na nią, jak biblijny Kain. Z woli boskiej obrażonego Posejdona, po pobycie na trwającej dziesięć lat wojnie, musi kolejne dziesięć lat błądzić, nim sam, bez dobytku, załogi, wróci do najbardziej upragnionego - domu. 

To, co szybko opuścił, nieprędko okazuje się być możliwe do odzyskania. To, czego szukał, okazuje się być w zasięgu ręki, gdyby nie ruszał się z miejsca. Wędrówka Odyseusza była najwyraźniej konieczna, by to odkryć. 

W mitologii wędrują jeszcze argonauci wyprawiający się po złote runo, wędrówkę musi odbyć Herakles - bez podróży nie byłoby ich wielkich wyczynów. Ale najbardziej przeklętą wędrówką jest ta, którą musi odbyć Edyp. Najpierw na próżno uciekający przed przeznaczeniem, potem sam sobie wymierzający karę - na długo pozbawiony tożsamości i poczucia bezpieczeństwa bohater, który mimo pozornej winy, wzbudza tylko żal i współczucie.

Motyw wędrówki w literaturze - droga do zbawienia

Bez ruszenia w drogę, św. Aleksy oraz św. Franciszek nigdy nie osiągnęliby pełni swego przeznaczenia. Pierwszy, ze starannie wytyczonym planem na osiągnięcie świętości musi oddalić się od rodzinnego domu, by dopiąć swego i zrealizować cel. Drugi, bez ruszenia w podróż nie osiągnąłby oświecenia, nigdy nie poznałby słów ewangelii w oryginale ani nie poznał najciemniejszych stron życia, które skierowały go właśnie na drogę ku świętości. 

Najciekawszą wędrówkę jednak odbył u schyłku epoki bohater Dantego. W Boskiej komediimożemy poznać nawet te zakamarki wszechświata, które przerażają nas najbardziej. Wędrówka bohatera po Niebie, Czyśćcu i Piekle zdumiewa tym, jak przemyślnie opisał zaświaty autor, i jak wiele wiedzy o ówczesnym życiu dzięki temu zyskujemy. 

Trudno pojmować ten wielki poemat w sensie dosłownym. Wiadomo, że symbolizować ma on duchową wyprawę człowieka w różne ukryte miejsca w swej duszy. I z tego punktu widzenia można poznać samego siebie oraz narratora.

Motyw wędrówki w literaturze - szansa na spełnienie i poczucie sukcesu

Na skalę europejską wsławił się opisem wielkiej podróży Torquato Tasso, który swą Jerozolimą wyzwolonąupamiętnił czas pierwszej wyprawy krzyżowej dowodzonej przez Godfryda z Bouillon. Pochód rycerstwa chrześcijańskiego zakończony wielkim zwycięstwem walk z muzułmanami o Jerozolimę ukazany został jak potężny romans heroiczny i wzbudził ogromny podziw rzeszy czytelników. 

Ci polscy mogli się wśród nich znaleźć dopiero w 1618, gdy bratanek Jana Kochanowskiego, Piotr dokonał przekładu dzieła. Sam zaś Jan z Czarnolasu motyw wędrówki wykorzystał raz - we fraszce Do gór i lasów, w której ukazał, jak cenną sprawą były jego życiowe wędrówki pozwalające mu się cieszyć stanem obecnym - pełnym poczuciem zrealizowania, gdy osiada w jednym miejscu. Być może nie doceniłby tego tak bardzo, gdyby nie rozliczne okazje do podróży w czasach młodości.

 

Motyw wędrówki w literaturze - między spełnieniem marzeń a dramatem

Stworzony w tej epoce bohater powieści Miguela de Cervantesa, Don Kichot z La Manchy, ma gorące pragnienie, by w podróż ruszyć jako błędny rycerz i podejmuje wyzwanie. Don Kichot jest szalony, cele jego wędrówki urojone, ale sam bohater o tym nie wie. Tkwiąc w domu zapewne marzyłby o zrealizowaniu swych marzeń i nie narażał się na śmieszność. Czy byłby jednak szczęśliwszy? Wędrówka daje mu szansę na poznanie, a ono - jakiekolwiek by nie było - jest przecież cenniejsze niż tkwienie w poczuciu niezrealizowania. Topos życia jako wędrówki podejmuje metafizyczny poeta polski Mikołaj Sęp Szarzyński. Z racji jednak, że życie postrzegał on dramatycznie, wędrówka ukazane przez niego będzie równoznaczna z dryfowaniem na morzu podczas sztormu. Jedynie pewien sternik, na którym można polegać, da szansę na bezpieczne dopłynięcie do portu - dla Mikołaja Sępa Szarzyńskiego sternikiem takim będzie Bóg.

 

Motyw wędrówki w literaturze - źródło oświecenia

W epoce tak bardzo podkreślającej rolę edukacji bohaterów wędrujących jest bez liku. W zasadzie wędruje każdy bohater powiastki edukacyjnej, jednego z gatunków w epoce najpopularniejszych. Wędrówka kształci naiwnych na wstępie bohaterów pełniej niż wszelkie szkoły, bez niej nie zyskaliby poznania. Wędruje zatem i Guliwer Jonathana Swifta, i Kandyd Woltera, i Kubuś Fatalista ze swym panem u Diderota. Będzie podróżował więc i Mikołaj Doświadczyński, bohater pierwszej polskiej powieści. Każda z wymienionych podróży będzie inna, każda obfitująca w swe własne wypadki i opresje, z którymi będzie musiał sobie poradzić bohater. Łączyć będzie je jednak finalny cel - u progu każdej czeka bohaterów poczucie osiągnięcia prawdziwej mądrości, jaką może dać - zgodnie z duchem epoki empiryzmu - tylko doświadczenie.

 

 Motyw wędrówki w literaturze - zgłębienie tajników własnej duszy

Wędrówka romantyczna będzie równie powszechna jak oświeceniowa, ale cel jej przyświecający będzie zdecydowanie inny. Wszelkie romantyczne pamiętniki z podróży zainspirowane legendarnymi Wędrówkami Child HaroldaByrona będą raczej wędrówkami w głąb poznania własnej duszy i pomogą ustalić życiowe cele bohaterów w ukazanych w drodze. Nawet najbardziej niezwykła wędrówka FaustaGoethego w sumie temu właśnie służy - bez niej bohater, mimo wszelkiej życiowej wiedzy i posiadanego wykształcenia, umarłby w poczuciu niespełnienia. W związku z tym nie może zabraknąć podróży i w twórczości polskich romantyków. Warto jednak zauważyć, iż jej charakter niezwykle często zdominowany jest sprawami narodowymi związanymi z fatalną sytuacją kraju w zasadzie nieobecnego na mapach Europy. Czy to w kreacji bohaterów literackich, takich jak KordianSłowackiego, czy też w lirykach o autobiograficznym charakterze, możemy zauważyć nostalgię towarzyszącą wszystkim podróżom. Poeci zaangażowani w sprawy narodowe skazani zostali na emigrację - ich wędrówka zatem była podróżą bez wizji powrotu do domu. Czy to Sonety krymskieMickiewicza, czy HymnSłowackiego albo Moja piosnkaNorwida - wszystkie te utwory charakteryzują się poczuciem gorzkiej rezygnacji związanej z podróżą, której się nie planuje, a jest na nią skazanym. Utworem dość wyróżniającym się z tego romantycznego zrezygnowania w związku z koniecznością wędrówki jest PielgrzymNorwida, w którym poeta daje wyraz swej dumie z aktywności związanej z wędrówką. Czyni go ona panem świata, nawet jeżeli przeciętni zjadacze chleba postrzegają tę rzecz inaczej.

 Motyw wędrówki w literaturze - cel edukacyjny wędrówki bohatera

Zdarzało się, że wędrówka bohatera służyła autorowi jako szansa na przekazanie czegoś czytelnikowi między wierszami. Temu posłużyła, np. podróż Kmicica z PotopuHenryka Sienkiewicza. Niesamowicie dynamiczny bohater przeżywający ekscytujące przygody trzymające czytelnika w nieustannym napięciu, podróżuje gnany zmiennymi kolejami losu. A ponieważ jego kreacja jest wyrazista i zjednująca wielką sympatię czytelników, w chwili gdy Sienkiewicz tworzył Potop, czytający o przygodach ulubionego bohatera, śledzili jego kroki na mapie. Miało to swój cel: na próżno można było wtedy poszukiwać mapy granic niepodległej Rzeczpospolitej. W szkołach opanowanych przez zaborców nie można było nauczać, m. in. geografii, pozytywiści lękali się zatem o to, czy Polacy wychowani w niewoli zapamiętają w ogóle, jakie ziemie należały do ich kraju. Sienkiewicz zadbał o to, by poznali je w jak najdokładniejszy sposób pisząc o wędrówce Kmicica.