Archaizm to wyraz, jego forma fonetyczna, konstrukcja składniowa, znaczenie, które wyszło z użycia, zarówno w mowie, jak i piśmie. Archaizmami nazywamy również wyrazy w formie przestarzałej jeszcze używane, ale posiadające nowsze formy, np. wyrazy: białogłowa, niewiasta (kobieta) - są to tzw. archaizmy anachroniczne.
Istnienie zjawisko archaizacji - nadania dziełu sztuki, językowi form minionych, dziś nie używanych. Archaizacja w takim przypadku oddaje prawdę o przeszłej epoce, tworzy jej prawdziwy klimat. Proces ten w literaturze najczęściej używany jest w powieściach historycznych ("Quo vadis", "Trylogia", "Krzyżacy" Henryka Sienkiewicza). W poezji archaizmy tworzą podniosły ton (np. "Przedśpiew" Leopolda Staffa)., we współczesnym dramacie współistnieją z neologizmami ("Trans-Atlantyk" Witolda Gombrowicza)
Rodzaje archaizmów:
- fonetyczne - stara, dziś już nieobecna forma fonetyczna (wymowa) wyrazu, np.
- fleksyjne - nieużywana obecnie odmiana , np. "raczy" - jako racz, chciej
- słowotwórcze -
- leksykalne
- znaczeniowe
- frazeologiczne
Prawdziwym zbiorem archaizmów jest XIV-wieczny hymn "Bogurodzica" .
