A). Chronologia:

Dwudziestolecie jest okresem historyczno - literackim, przypadającym na czas pomiędzy dwiema wojnami światowymi (1918 - 1939).

1. EUROPA:

a) początek dwudziestolecia:

- 1918 r. - zakończenie I wojny światowej, Europę ogarnia przygnębienie. Skutkiem dążeń do ponownego osiągnięcia status quo ante są między innymi narodziny komunizmu i faszyzmu,

- dekadentyzm - kryzys wszelkich wartości,

- gwałtowny rozwój techniki i cywilizacji,

- emancypacja kobiet (działalność m. in. Coco Chanel, Antoniego Cierplikowskiego, Heleny Rubinstein i wielu innych, którzy na zawsze odmienili kobiecy wizerunek), osiągnięcie niezależności, swoboda obyczajów.

b) lata 20. i 30.

- bujny rozwój nauki, filozofii i sztuki,

- indywidualizm, odrzucenie wszelkich norm i konwencji,

- w literaturze:

* coraz częściej stosowano introspekcje,

* technika symultaniczna- sposób łącznej prezentacji równoczesnych zdarzeń fabularnych, np. przedstawienie tych samych wydarzeń z punktu widzenia różnych bohaterów,

* powstają sagi rodzinne,

- w poezji: nastąpiła inwazja nowych kierunków takich jak: ekspresjonizm, futuryzm, dadaizm, surrealizm(nadrealizm),

- rozkwit teatru ( np. B. Brecht),

- rozwój filmu i kina (np. Ch. Chaplin): wynalazek filmu dźwiękowego,

- kryzys gospodarki:

* 1922 r. - dojście do władzy we Włoszech B. Mussoliniego,

*1924 r. - dojście do władzy Stalina. Komunizm i stalinizm stają się największym zagrożeniem dla wschodu Europy,

* 1929 r. - wielki kryzys ekonomiczny w Ameryce i w Europie,

* 1933 r. - dojście do władzy Hitlera w Niemczech.

c) schyłek dwudziestolecia:

- 1939 r. - wybuch II wojny światowej.

2. POLSKA:

a) początek dwudziestolecia:

- 1920 r. - powstał Związek Zawodowy Literatów Polskich,

b) lata 20. i 30.

Lata 20.(okres "jasny")

Lata 30.(okres "ciemny")

- nastroje entuzjazmu, optymizmu po odzyskaniu niepodległości,

- rozwój poezji - powstają grupy poetyckie:

Skamander, Awangarda Krakowska, futuryści, ekspresjoniści,

- proza - tematy polityczno - społeczne,

- działalność kabaretów, teatrzyków,

- rozwój kinematografii,

- powstanie polskiego radia,

- wybuch wojny polsko - rosyjskiej, który pociągnął za sobą kryzysy rządowe, gospodarcze, ekonomiczne i rozpoczęcie rządów sanacji.

- pogłębienie kryzysu wiążącego się również z Wielkim Kryzysem Ekonomicznym,

- strajki i manifestacje, panuje bezrobocie i nędza,

- w literaturze:

*katastrofizm (Żagary, Witkacy)

c) schyłek dwudziestolecia:

- 1 IX 1939 r. - najazd Niemiec hitlerowskich na Polskę,

- 17 IX - wkroczenie do Polski Armii Czerwonej,

- faszyzacja życia społecznego,

- ruchy nacjonalistyczne i antysemickie (prześladowania Żydów).

B). Nowe prądy w nauce i sztuce:

EUROPA

1. Filozofia epoki:

- Intuicjonizm - prekursorem kierunku jest H. Bergson, który stwierdził, że właściwymi narzędziami poznania świata są intuicja i instynkt, natomiast siłą rządzącą światem jest pęd życiowy - élan vital, który najsilniej odczuwalny jest przez ludzi wrażliwych np. artystów.

- Pragmatyzm - to teoria W. Jamesa, który twierdził, iż poznanie nie jest zbliżeniem się do obiektywnej prawdy, ale jest środkiem zaspokajania ludzkich potrzeb. Poznajemy, by zyskać, nie odkryć prawdę.

- Fenomenologia - zapoczątkowana przez E. Husserla, który zakładał, że poznanie bezpośrednich danych prowadzi do wiedzy absolutnej. W Polsce znanym fenomenologiem był R. Ingarden.

2. Kierunki psychologiczne:

- Psychoanaliza - prekursorem był Z. Freud, który zasłynął swą kontrowersyjną teorią mówiącą, iż obecny wizerunek świata jest wynikiem ludzkiego dążenia do obrony przed własnymi popędami seksualnymi i agresywnymi.

- Teoria archetypów - K. G. Jung. Twierdził, że istnieje podświadomość zbiorowa ujawniająca się poprzez archetypy, czyli pierwotne mity i pojęcia wspólne dla całej ludzkości.

- Behawioryzm - teoria I. Pawłowa, która mówi, iż zachowanie człowieka jest efektem reakcji na bodźce zewnętrzne. Pawłow prowadził słynne badania nad odruchami warunkowymi zwierząt (por. doświadczenie psa Pawłowa).

- Konstytucjonalizm - założenie E. Kretschmera, mówiące, że cechy charakteru i osobowości człowieka są zależne od właściwości budowy jego ciała.

3. Kierunki artystyczne:

- Ekspresjonizm - narodził się w Niemczech. Dążył do siły wyrazu (opisywanie gwałtownych uczuć, egzaltacji, skrajnych stanów wewnętrznych). Wynikiem tych dążeń był radykalny emocjonalizm sztuki, tendencje turpistyczne, operowanie groteską, kontrastem, fantastyką, karykaturą. Reprezentantami kierunku w Europie byli:

* B. Brecht,

* W. Meyerhold,

* E. Munch,

- Futuryzm - powstał we Włoszech, prekursorem kierunku był poeta F. T. Marinetti. Charakteryzował się buntem przeciw tradycji i przeszłości, afirmacją miasta, cywilizacji i techniki a jednocześnie kultem pierwotności i prymitywizmu. Było to także uwielbienie brutalności, agresji i wojny. Przedstawiciele:

* F. T. Marinetti,

* G. Papini,

* W. Majakowski,

* W. Chlebnikow,

- Dadaizm (franc. dada - nazwa zabawki)- powstał w Szwajcarii. Podobnie jak futuryści manifestowano bunt przeciwko tradycji. Kierunek odznaczał się także kpiną, żartowano ze wszystkiego, nawet z samego siebie. Dadaiści zakładali bezsens swojej twórczości. Charakterystyczne dla kierunku są kolaże (franc. collage - sklejanki), czyli dzieła z przypadkowych materiałów: szmat, papieru, słomy, szkła itp. W literaturze przejawami tych tendencji były nieartykułowane dźwięki, luźne słowa, slogany. Przedstawiciele:

* A. Breton,

* L. Aragon,

* P. Eluard,

* J. Cocteau,

- Awangarda francuska - ośrodek twórczości kubistycznej. Charakterystyczne dla tego nurtu jest swobodne obrazowanie, odchodzenie od rygorów składni, balansowanie między fantazją a rzeczywistością, wahania nastroju. Przedstawiciele:

* P. Picasso,

* G. Apollinaire,

- Nadrealizm (franc. surréalisme). Walczył z tradycją, z normami społecznymi i wszelkimi kanonami. Chciał wyzwolić jednostkę od mechanicznie powtarzanych schematów. W utworach przeważał oniryzm, wizje nierealne, senne, niezwykłe i cudowne. Przedstawiciele:

* S. Dali,

* A. Breton,

* P. Eluard,

* L. Aragon,

* T. Tzara,

- Neoklasycyzm - reprezentował idee "Czystej Formy", nieskrępowanej utrwalonymi w ludzkiej świadomości symbolami, znaczeniami. Nie stronił od problematyki moralnej, religijnej oraz od filozofii. Dzieła sztuki były realizacją klasycznego rygorystycznego kunsztu.

* P. Valéry,

* T. S. Elliot,

* O. Mandelsztam.

POLSKA

Wszelkie tendencje europejskie docierały do Polski i znajdowały w niej swoje odzwierciedlenie. Były inspiracją dla artystów, którzy wzbogacali je swoimi doświadczeniami i talentem. Na tym gruncie powstało wiele ugrupowań literackich reprezentujących różne zapatrywania na kwestię funkcji i wizerunku ówczesnej sztuki:

1. Skamander:

Początkowo była to grupa nieoficjalna, założona przez młodzież akademicką, powiązaną z pismem "Pro arte et studio". Dopiero w roku 1919 J. Lechoń, J. Tuwim, J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski i K. Wierzyński oficjalnie zawiązali grupę poetycką i zaczęli używać nazwy Skamander (nazwa pochodzi z dramatu Akropolis S. Wyspiańskiego). Poetami, którzy podzielali jej założenia byli m. in. K. Iłłakowiczówna, J. Brzechwa i J. Wittlin.

1920 r. - grupa zaczyna wydawać czasopismo literackie "Skamander".

Program:

- polegał na braku konkretnego programu,

- krytyka wzorców romantycznych i młodopolskich,

- kreacja modelu poety jako "człowieka z tłumu", czyli człowieka zwykłego, szarego, posługującego się mową potoczną, gwarą uliczną lub zawodową,

- operowanie humorem, satyrą, ironią,

- głosili hasła pacyfistyczne i demokratyczne,

- twórczość eklektyczna- będąca zlepkiem różnych kierunków artystycznych i literackich,

- twórczość synkretyczna- łącząca ze sobą różne, często sprzeczne poglądy.

2. Awangarda Krakowska (tzw. Pierwsza Awangarda):

Twórcą grupy był T. Peiper, który w 1922 r. założył pismo "Zwrotnica". Skupiona wokół niego grupa literatów działała do 1939 r., a należeli do niej m. in.: J. Przyboś, J. Brzękowski, J. Kurek, A. Ważyk. Nazwa "awangarda" pochodzi od francuskiego avant - garde (dosł. "przednia straż"), oznacza grupę ludzi, którzy torują nowe drogi w jakiejś dziedzinie. Celem ugrupowania było więc zbudowanie fundamentów dla nowej polskiej poezji.

Program:

- twórczość jako obraz dla społeczeństwa industrialnego, wzoruje się na nowoczesnej rzeczywistości,

- zasada 3M (Miasto. Masa. Maszyna. T. Peiper):

* Masa ludzka jako odbiorca sztuki, z którym artysta powinien się liczyć,

* Miasto jako naturalne środowisko masy, dlatego poezja powinna wzorować się na współczesnej architekturze,

* Maszyna jako genialny wytwór ludzkiego umysłu, twórca w swym dziele ma naśladować jej budowę,

- dzieło literackie powinno mieć matematyczną, logiczną konstrukcję,

- rola artysty: animator masowej wyobraźni.

3. Żagary:

Ugrupowanie założone w latach trzydziestych przez kilku studentów z Uniwersytetu Wileńskiego, skupionych wokół pisma o tym samym tytule. Przedstawicielami byli: A. Rymkiewicz, Cz. Miłosz, J. Zagórski, T. Bujnicki, S. Jędrychowski, J. Maśliński i J. Putrament.

Program:

- krytyka Skamandra i Awangardy,

- zwracali dużą uwagę na symbolikę jako środek wyrazu,

- katastrofizm- jest to przekonanie, iż świat zmierza do nieuchronnej zagłady. Przejawiał się m. in. w panicznym strachu przed wojną.

4. Druga Awangarda:

To nazwa grupy poetów, którzy w latach 1926 - 31 skupieni byli wokół czasopisma "Kwadryga". Należeli do niej m. in.: L. Szenwald, K. I. Gałczyński, Cz. Miłosz, S. Flukowski i inni. Redaktorem naczelnym był W. Sebyła (obok Witkacego jeden z najwybitniejszych twórców polskiego katastrofizmu). Poruszano tematy społeczne, a także zagadnienia najwyższych wartości, sprzeciwiano się wojnie. Powyżsi poeci krytykowali Skamandra i Awangardę za "bezideowość i estetyzm", za brak konkretnego celu twórczości.

5. Futuryści:

Prekursorem futuryzmu w Polsce był J. J. Karski, natomiast do głównych polskich przedstawicieli kierunku należeli: T. Czyżewski, A. Stern, A. Wat, B. Jasieński, S. Młodożeniec.

Założenia:

- poeci tego nurtu tworzyli w duchu przyszłości,

- podobnie jak w przypadku Pierwszej Awangardy dominował zachwyt zdobyczami cywilizacji, techniką, miastem, masą i hałasem ulicznym,

- posługiwanie się motywami folkloru i ludowości,

- chcieli burzyć wszystko, co "stare", atakowali tradycję, nawyki i schematy, dlatego też nie respektowali norm językowych, gramatycznych ani społecznych, co przejawiało się zarówno w ich utworach jak i w zachowaniu,

- bardzo głośne stały się ich "mityngi" z masową publicznością, stanowiące formę futurystycznej sztuki, na których poeci wygłaszali swoje manifesty. Jednak spotkania te zawsze kończyły się skandalami oraz interwencją policji.

6. Ekspresjoniści:

Początkowo skupieni wokół pisma "Zdrój" (1917 - 22) założonego przez J. Hulewicza i jego brata Witolda. Należeli do nich m. in.: J. Kasprowicz, S. Przybyszewski, J. Iwaszkiewicz, E. Zegadłowicz, K. Wierzyński i J. Wittlin. W latach 1922 - 28 pismo zostało zastąpione przez "Czartak" E. Zegadłowicza a poeci z nim związani (Z. Kossak - Szczucka, J. Wiktor) działali na Podbeskidziu.

Założenia:

- propagowali sztukę jako realizację natchnienia artysty, bowiem sztuką jest tylko to, co pochodzi z głębi twórcy,

- motyw ludowości,

- umiłowanie rodzimej przyrody i wsi,

- pacyfizm.