Konflikt między światem ducha a światem rozumu to jedno z kluczowych zagadnień epoki romantyzmu. Romantycy, wierni idei wyższości uczuć, intuicji i wiary w to, co nadprzyrodzone, przeciwstawiali się oświeceniowemu racjonalizmowi i przekonaniu, że rozum jest jedynym źródłem prawdy. Ballada Romantyczność Adama Mickiewicza jest manifestem tych romantycznych przekonań, w którym autor ukazuje wyższość świata ducha nad światem rozumu. To zagadnienie znajduje swoje odbicie także w innych dziełach literackich, co pozwala dostrzec uniwersalny charakter tego sporu.

W Romantyczności Mickiewicz przedstawia historię Karusi, młodej dziewczyny, która pogrążona w żałobie po zmarłym ukochanym, doświadcza wizji jego ducha. Karusia wyraźnie widzi zmarłego, rozmawia z nim i jest przekonana o realności swojego doświadczenia. Mimo że dla tłumu zgromadzonego wokół dziewczyny jest to wystarczający dowód na istnienie zjawisk nadprzyrodzonych, starzec, przedstawiciel świata rozumu, neguje autentyczność przeżyć Karusi. Dla niego wizja ta jest jedynie wynikiem choroby psychicznej lub halucynacji.

Konflikt między tłumem a starcem staje się symbolem sporu dwóch światopoglądów: romantycznego, opartego na uczuciach, wierze i duchowości, oraz oświeceniowego, odwołującego się do rozumu i naukowego wyjaśniania świata. Mickiewicz jednoznacznie opowiada się po stronie świata ducha. Kończąc balladę słowami „Czucie i wiara silniej mówią do mnie, niż mędrca szkiełko i oko”, poeta podkreśla, że prawdziwą wartość mają te doświadczenia, które są niewytłumaczalne rozumowo, ale głęboko przeżywane wewnętrznie.

Podobny spór między światem ducha a światem rozumu pojawia się w Dziadach cz. II Adama Mickiewicza. W obrzędzie dziadów, prowadzonym przez Guślarza, ludzie wierzą w możliwość kontaktu z duchami zmarłych i w to, że zjawiska nadprzyrodzone mogą wpływać na świat żywych. Ta duchowość i ludowa wiara w zaświaty są w pełni akceptowane przez uczestników rytuału. Jednocześnie dzieło ukazuje, że próba wyjaśnienia tych zjawisk rozumem byłaby nieadekwatna i ograniczona. Guślarz, pełen szacunku dla tradycji, reprezentuje postawę bliską romantycznym ideałom, w której duchowe przeżycia są ważniejsze niż naukowa analiza rzeczywistości.

Z kolei w Księdze Koheleta z Biblii odnajdujemy refleksję nad ograniczonością ludzkiego rozumu i jego zdolności pojmowania sensu istnienia. Kohelet, choć krytycznie analizuje rzeczywistość, dochodzi do wniosku, że wiele aspektów życia jest tajemniczych i niepojętych dla człowieka. W jego słowach: „Marność nad marnościami – wszystko marność” pobrzmiewa przekonanie, że rozum nie jest w stanie ogarnąć całej prawdy o świecie, a kluczem do zrozumienia jest duchowa pokora i wiara w wyższy plan.

Zarówno w Romantyczności, jak i w innych wymienionych tekstach, widzimy, że świat ducha i świat rozumu często stoją w opozycji. Romantycy podkreślali, że rozum, choć ważny, nie jest wystarczający, by pojąć najgłębsze tajemnice istnienia. Uczucia, intuicja i wiara stanowią dopełnienie ludzkiego doświadczenia i pozwalają dotknąć tych wymiarów rzeczywistości, które są poza zasięgiem nauki i racjonalnych wyjaśnień.

Ostatecznie spór między światem ducha a światem rozumu jest odwieczny i nadal aktualny. Mickiewicz, opowiadając się za wyższością ducha, zachęca, by otworzyć się na to, co niewidzialne i niewytłumaczalne, gdyż właśnie tam może kryć się prawda o człowieku i świecie. Współczesny człowiek, choć żyje w erze nauki i technologii, wciąż poszukuje duchowych odpowiedzi na najważniejsze pytania, co świadczy o trwałości tego konfliktu i jego głębokim znaczeniu.