Życiorys:

Stanisław Wyspiański - czołowy twórca młodopolski - urodził się 15.01.1869 roku w Krakowie, a zmarł 28.11.1907 roku również w tym mieście. Wszechstronny artysta, jeden z najbardziej znanych dramatopisarzy, poetów, malarzy i reformatorów teatru. Oddany przez ojca rzeźbiarza na wychowanie do krewnych Stankiewiczów. Był uczniem doskonałego krakowskiego gimnazjum Św. Anny (późniejsze Nowodworskiego); w okresie szkolnym nawiązał przyjaźnie, które przetrwały lata: z Mehofferem, Rydlem, Estreicherem, Żuławskim i Opieńskim.

W 1887 r. został studentem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. Doskonałemu uczniowi dyrektor uczelni Matejko powierzył prace w wykonywaniu zaprojektowanej przez niego polichromii restaurowanego kościoła Mariackiego. To zadanie zaowocowało wieloma doświadczeniami, które potem okazały się pomocne przy tworzeniu własnych projektów malarstwa monumentalnego. Wyspiański korzystał także z niektórych wykładów Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie brał udział w zajęciach z historii sztuki, literatury i historii.

W 1890 roku rozpoczęła się długa podróż zagraniczna Wyspiańskiego - przez Włochy i Szwajcarię twórca wyruszył do Francji, a potem do Niemiec i czeskiej Pragi. W latach 1891 - 94 trzykrotnie gościł w Paryżu, gdzie był studentem Acadamie Colarossi, a także poświęcał się malowaniu, choć warunki jego życia były trudne. We Francji zetknął się ze Ślewińskim, Gauguinem i nabistami, był zafascynowany malarstwem Puvis de Chavannes, szczególnie freskami w Panteonie.

Coraz bardziej zaangażowany w malarstwo zaczął interesować się teatrem. Z przyjemnością brał udział w spektaklach operowych, oglądał wystawiane dzieła francuskich klasyków, antycznych tragedii i dramaty Szekspira. Wtedy stworzył próby utworów dramatycznych: "Królowa Polskiej Korony", pierwotne redakcje "Legendy", "Daniela", "Warszawianki", "Meleagra". Większość z tych utworów Wyspiański dokończył w Krakowie, do którego wrócił w połowie 1894 roku. Początkowo zniechęcony wyraźnie się ożywił pod wpływem własnych prac i powszechnym ożywieniem artystycznym, które zapanowało w najważniejszym ośrodku kulturalnym epoki Młodej Polski. Wtedy też Wyspiański wykonał projekt polichromii i witraży (błogosławiona Salomea i św. Franciszek, "Stań się") odnawianego kościoła Franciszkanów, których później był częściowym wykonawcą.

Później Wyspiański podjął współpracę z Teatrem Miejskim w Krakowie (dyrektorem był wtedy Pawlikowski). Na potrzeby teatru opracował Apoteozę w związku z uroczystością odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza w 1898 roku. W tym teatrze wystawił także "Warszawiankę", którą wydrukowano w "Życiu", a także "Lelewela". Będąc teatralnym malarzem-dekoratorem miał możliwość rozwijania swojej twórczości dramatycznej - w Teatrze Miejskim odbyły się premiery najważniejszych sztuk Wyspiańskiego "Wesela" i "Wyzwolenia".

W 1897 roku Wyspiański zaczął współpracować z "Życiem", gdzie dostał posadę ilustratora i twórcy nowej szaty graficznej pisma. Został współzałożycielem towarzystwa o nazwie "Sztuka", w 1902 roku zyskał tytuł docenta Akademii Sztuk Pięknych, a w 1905 roku został radnym miasta Krakowa.

Jego twórczość plastyczna odznaczała się dużą indywidualnością. Był autorem wielu portretów ówczesnych osobowości, licznych autoportretów, portretów kobiet, dziewcząt i dzieci, stosował przede wszystkim technikę pastelową, którą z upodobaniem wykorzystywał w pejzażach (cykl "Chochoły na Plantach", widoki kopca Kościuszki). Stał się reformatorem grafiki książkowej jako kierownik artystyczny pisma "Życie" i autor grafiki i typografii do własnych utworów (większość ukazała się jego kosztem). Był inicjatorem sztuki stosowanej, projektował meble i wnętrza. Razem z Ekielskim był autorem projektu przebudowy Wawelu (dramat "Akropolis").

Twórczość:

Najważniejszy wpływ na światopogląd Wyspiańskiego miała krakowska szkoła historyczna, która z krytyką odnosiła się do polskiej przeszłości, a przyczyn klęsk powstań narodowych doszukiwała się w mentalności Polaków. Twórca był bardzo związany z rodzinnym miastem, Kraków urzekał go licznymi zabytkami i kulturowymi pamiątkami. Szczególnie ważną rolę odgrywał Wawel, który stał się bohaterem i tłem akcji "Akropolis".

Jednym z najwcześniej napisanych przez Wyspiańskiego dramatów jest "Warszawianka" - jednoaktówka poruszająca historyczny temat powstania listopadowego, a szczególnie romantycznych powodów jego wybuchu. Dla walczącej młodzieży nie tyle istotna jest walka za ojczyznę, ile poniesienie dla Polski ofiary życia. Właśnie w takim sposobie myślenia Wyspiański dopatruje się powodów nieumiejętnych walk za wolną ojczyznę czyli w rezultacie narodowych klęsk.

Powstanie listopadowe jest także tematem utworu "Noc listopadowa". Całe powstanie zostało skumulowane do zaledwie jednej nocy, która była jednocześnie triumfem i klęską. Wyspiański zaznacza w dramacie istotny wątek mitologiczny - o klęsce powstania już w pierwszych godzinach jego trwania decydują greccy bogowie. Jako jedyna reprezentantka wszystkich Nike w Warszawie pozostaje Nike spod Cheronei - czyli bogini klęski, a miejsce rozsądnej bogini wojny Ateny zajmuje nieokiełznany Mars. I chociaż wszyscy uczestnicy powstania czekają na kwitnące róże symbolizujące zwycięstwo, nie pojawią się one w Warszawie, ponieważ nadchodzi zima - symbol śmierci. Wyspiański nie pozbawia Polaków nadziei, gdyż przepowiada odzyskanie wolności i nadejście czasu róż oraz odrodzenia tego, co umarło. Śmierć jest koniecznym elementem poprzedzającym odrodzenie. Tamto powstanie zostało zorganizowane za wcześnie, ludzie nie byli jeszcze gotowi, ale ten stosowny moment nadejdzie.

"Wyzwolenie" także ostro rozprawia się z polską mentalnością. Autor zastosował konwencję teatru w teatrze: w krakowskim teatrze, które przygotowuje się do przedstawienia, reżyser - nazywany nowym Konradem - improwizuje symboliczne przedstawienie ówczesnej Polski. Scenografia przypomina katedrę na Wawelu, w której w obecności Konrada pokazują się różnorodne postaci oraz słynne Maski spierające się o Polskę, poszukujące idei, politycznych programów, ale żadna nie znajduje dobrego rozwiązania. Konrad stwierdza, że jedynie Polska może odnaleźć właściwą drogę dla siebie, ale przeszkodą jest rozbudowana ideologia romantyczna, która wyraża się w nic nieznaczących hasłach, bezczynna, podążająca w stronę śmierci. Jedyne, co można zrobić, to odrzucić ten zbędny ciężar, czego w symboliczny sposób dokonuje Konrad zamykając wejście do królewskich grobów na Wawelu, do których Geniusz-Mickiewicz pragnie zaprowadzić przedstawicieli narodu. W ten sposób Wyspiański przeprowadza rozrachunek z "poezją grobów". Jednakże zwycięstwo Konrada odbyło się tylko w teatrze, a nie w rzeczywistości, dlatego kwestia przyszłości Polski nie jest rozwiązana.

Nie tylko temat poswatania listopadowego frapował Wyspiańskiego, w jego twórczości pojawiają się także inne motywy z historii Polski. Autor chętnie sięgał do dziejów dawniejszych, w nich poszukiwał ogólnych sensów, historiozoficznych prawideł, które były ważne wówczas, a które można by zastosować także do przyszłości. Dramatami historycznymi są: "Legenda" I i II, "Bolesław Śmiały", "Zygmunt August - sceny dramatyczne". Wyspiański był także autorem rapsodów: "Kazimierz Wielki", "Henryk Pobożny", "Piast".

Jednakże status najważniejszego utworu Wyspiańskiego zyskało "Wesele", którego pomysł został zaczerpnięty z prawdziwej uroczystości jego przyjaciela - Lucjana Rydla, inteligenta z Jadwigą Mikołajczykówną, chłopką z podkrakowskiej wsi.