W twórczości okresu baroku wyróżniamy dwa główne nurty. Nurty te to nurt dworkowy i dworski.
Pierwszy czerpał z sarmatyzmu, tj. typu szlacheckiej kultury, która miała swoje początki w latach osiemdziesiątych XVI wieku, a ukształtowała się właśnie w baroku. Podstawę sarmatyzmu stanowiła teza, Iz Słowianie wywodzą swe pochodzenie od rodu mężnych i starożytnych Sarmatów, którzy przybyli z odległego Orientu. Ten typ kultury był nierozerwalnie związany z określonym stylem życia oraz z wartościami. Wartości te, które z upływem lat trąciły na wartości i zyskiwały negatywny wydźwięk, taki jak: zaściankowości i nacjonalizm. Nurt dworkowy występował w dwu odmianach:
A. Nawiązującej do renesansowego sarmatyzmu, którego reprezentantem jest Wacław Potocki. Podkreślał on w swoich utworach rangę patriotyzmu, do którego odwoływał się także pierwotny sarmatyzm.
B. Modelowej, typowej dla mentalności przeciętnego szlachcica; przykład to przedstawiające skontrastowanie negatywnych i pozytywnych cech sarmatyzmu "Pamiętniki" Jana Chryzostoma Paska.
Wacław Potocki (1621-1676) autor m.in.: zbiorów wierszy "Ogród fraszek" i "Moralna". W utworze "Nierządem Polska stoi" krytyce poety poddawane jest życie szlachty oraz jej chciwość a także dbanie o własne interesy czyli o prywatę, natomiast w "Co rok nowe prawa i konstytucje" uwaga Potockiego skoncentrowana jest na osłabiającej państwo niestałości prawa, zaś w "Pospolitym ruszeniu" na niszczącej byt Polski samowoli szlachty. Ten ostatni, szczególnie pesymistyczny w swej wymowie, omawia zaniedbywane sprawy obrony granic kraju. Podobnie jest ze "Zbytkami polskimi", w których poeta mówi o marzeniach i nierealistycznych pragnieniach kraju. Kraju, w którym bogata cześć społeczeństwa zdaje się nie zauważać konieczności pomocy dla stojącego na progu bankructwa państwa.
O roli poety w budzeniu sumienia narodu mówi najdobitniej wiersz "Czuj! Stary pies szczeka", w którym twórca tożsamy z psem poeta bezskutecznie ujada, by obudzić swego gospodarza - Polskę, symbolizowana przez podkopywany przez zbójców dom. Ważnym utworem w twórczości J. Ch. Potockiego jest pierwszy w polskiej literaturze epos rycerski - "Transakcja wojny chocimskiej". Zawiera on co prawda elementy kroniki, ale jego podstawowym celem jest przedstawienie tego, jak dawniej było waleczne polskie rycerstwo. Jako wzorzec odważnego żołnierza i znakomitego stratega opisany jest hetman Chodkiewicz. Utwór ten ma styl uroczysty i podniosły; w kompozycji przeważają długie zdania i typowe dla okresu baroku liczne i bogate porównania.
Wybitny twórca baroku Jan Chryzostom Pasek (1636-1701) był przede wszystkim pełnym temperamentu szlachcicem, którego awanturnicze życie, wypełnione licznymi procesami, zakończyło się wygnaniem i skazaniem na przymusowa a banicje, której nie udało mu się dożyć. Uczestnik wojen ze Szwedami, Węgrami i Moskwa, które to wydarzenia m.in. uczynił tematem swych pamiętników. Przedstawiają one głownie okres od roku 1656 do roku 1688. Napisane są z perspektywy upływu lat, dzielą się na dwie części:
Pierwsza (Diariusz) prezentuje życie żołnierskie, czyli ten okres, który kładzie główny ciężar na ważne w sarmatyzmie cechy, jak: odwaga czy waleczność. Pojawiają się również opisy wypraw poety do zamorskich krajów, w których Paskowi mijał czas głownie na obserwacji lokalnych obyczajów i kultury. Ta cześć z opisami nazywana jest Itinerariuszem. Normom gawędy podporządkowane w utworze jest wszystko; historia jest przefiltrowana przez zdobyte osobiście doświadczenia poety, zaś autor przy przedstawianiu swoich przygód, podkreśla jednocześnie swoja nieskazitelna podstawę.
Druga cześć pamiętnika (Raptularz) złożona jest z ·powiązanych notatek z życia, które są jednak niepełne, gdyż opisywane są tu jedynie polowania i hodowla, brak jednak licznych procesów i awantur. Uwagę czytelników zwraca również retoryczny styl utworu. J. C. Pasek rozwija tu w pełni swoje umiejętności barokowego poety, w tym: kunszt budowy zdania, retoryczne środki wyrazu, czy nawiązanie do motywów mitologicznych (Achilles).
Charakterystyka nurtu 621-1676) dworskiego.
Wyróżniamy tu przede wszystkim lekkie utwory, kunsztownie zbudowane, językowo sprawne; korzystające z paradoksu (marynizmu), głownie poświecone tematyce miłosnej i towarzyskiej.
Autor utworów o tematyce dworskiej o erotycznej - Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) - jednocześnie czołowy przywódca stronnictwa profrancuskiego oraz rzecznik praw Jana Kazimierza i Marii Ludwiki. Nie zabiegał on ·o popularność, pisywał do szuflady wiersze, które traktowały życie jako grę, mieszankę realności i nicości.. Poezja Morsztyna nawiązywała do twórczości G. Mariniego.
Sonet "Cuda miłości" wyróżnia się licznymi kontrastami, które mówią o sprzecznych uczuciach targających zakochanymi. Jednakże to właśnie dzięki nim nie zdążamy ku katastrofie, lecz odwrotnie możemy poznać niezwykłość uczucia miłości.
Podmiot liryczny w "Do trupa" jako trafiony "strzała miłości porównywany jest do trupa. Wiersz ten bogaty jest w liczne figury stylistyczne, jak: antytezy i hiperbole.
Żartem z ludzkiej natury jest utwór "Niestatek". W twórczości Morsztyna widoczny jest obok miłości - będący wynikiem sensualistycznej zmienności i złożoności świata - barokowy konceptyzm. Poeta lubi korzystać z konwencji jak np. w wierszu "Nagrobek Per lisi", opiewającym śmierć psa. Poezja jego jest sprawna warsztatowo i wykorzystuje dla efektu stopniowanie uczuć. Podkreśla także
Swoje zdolności i warsztat twórcy. Poezja jego bowiem ·nie stanowić miała odbicia świata a jedynie być jego osobista koncepcja, która wynika z przyjemności tworzenia.
Poeta Daniel, Naborowski (1573-1640) to twórca wszechstronnie wykształcony, reprezentujący manieryzm, czyli gatunek pośredni pomiędzy renesansem a barokiem, stad w jego utworach w barokowej formie pojawiają się renesansowe treści. Wprowadzał do poezji elementy fantastyki, zwracał szczególna uwagę na role ozdobników i ekspresji. Interesowała go tematyka życia ludzkiego, które dlań oznaczało jedynie "Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, glos, punkt". W "Krótkości żywota" przeciwstawiał trwałości uczuć i wartościom duchowym wartości materialnych , zaś w "Marności", "Do Anny" - niezmienność uczuć, "Cnota grunt wszystkiemu".
