Sztuka antyczna

Sztuka Grecji

Potężne wymiary i wielkość wyrzeźbionego posągu Ateny, która stał na środku starożytnej świątyni, rzeźby zdobiące mury Partenonu - tylko dwa wymienione przeze mnie przykłady na wielkie osiągnięcia sztuki, której najświetniejszy okres przypadł w Atenach na połowę wieku V p.n.e. Autorem tych rzeźb był słynny artysta - Fidiasz, który dzięki swojemu talentowi zyskał popularność i zaprzyjaźnił się z Peryklesem. Jego talent był tak ceniony, że także inne polis starożytnej Grecji zlecały mu budowy rzeźb mających być ozdobą świątyń. Jedną ze słynniejszych jego rzeźb był posąg siedzącego na tronie Zeusa wykonany dla świątyni Olimpu.

Artyści tamtych czasów (malarze, rzeźbiarze, architekci) poszukiwali wciąż coraz to nowszych i oryginalnych środków i technik wyrażających ich osobowość. Najpełniej wyraziło się to w rzeźbie. Ludzkie ciało było doskonałym tworzywem do eksperymentów, co zresztą jest charakterystyczne dla twórczości tamtego okresu. Grecy mieli inne niż my dzisiaj poczucie własności. Ich rzeźby były własnością publiczną (to znaczy, że rzeźbiarz został opłacony z kasy państwowej) albo własnością prywatną co jednak nie było równoznaczne z ich posiadaniem i trzymaniem ich we własnym domu. Posiadanie prywatnych rzeźb było dla Greków równoznaczne z wystawianiem ich na widok publiczny co zresztą nie było takie bezinteresowne. Prywatne rzeźby były wystawiane w świątyniach, co świadczyło o pobożności ich właścicieli. Funkcjonowała także niepisana tradycja, która nakazywała oddawania bóstwom w ofierze pięknych przedmiotów z okazji istotnych w życiu obywatela wydarzeń takich jak: dobra transakcja handlowa, wygrana w olimpiadzie. Jednym z takich przedmiotów służących za ofiarę był posąg przedstawiający jakąś urodziwą osobę. Co bogatsi obywatele zamawiali rzeźby upamiętniające ich zmarłą rodzinę, szczególnie jej młodszych członków. Następnie umieszczali je na grobach co miało przypominać o ich cnotach. Jak więc widzimy prywatne w tamtych czasach wcale nie znaczyło trzymane w domu. Wręcz przeciwnie. Sztuka powstająca na użytek prywatny była tak naprawdę demonstracją pozycji wśród społeczeństwa.

W pierwszym okresie kultury antycznej - tak zwanym okresie archaicznym - posągi greckie wzorowane były na rzeźbach pochodzących z Egiptu. Zaowocowało to całą serią rzeźb przedstawiających stojące bez ruchu figury. Jednak w przeciwieństwie do Egipcjan, którzy nie wprowadzali żadnych innowacji do swojej sztuki, Grecy zaczęli modernizować swoją już w czasach wojen perskich. Z początkiem V wieku p.n.e. Nieruchomo do tej pory stojące figury zaczęto przedstawiać w coraz luźniejszych i swobodniejszych pozach, co zapoczątkowało kolejne przemiany. Niedługo potem zaczęto ukazywać postaci w ruchu, nawet te przeznaczone do wystawienia w świątyniach. Ciała mężczyzn były umięśnione i nagie, kobiety przedstawiano ubrane w delikatne i subtelne materiały. Ludzie przedstawiani byli w sposób bardzo naturalistyczny. O ile jeszcze w epoce archaicznej wyrzeźbione postaci opierały się na wysuniętej do przodu lewej nodze, z ramionami przylegającymi do tułowia, to już w V wieku p.n.e. posągi mężczyzn miały w sobie wiele swobody, a opierały się one na którejkolwiek z nóg. Wszystkie mięśnie były dokładnie odwzorowane, co stanowiło kontrast w stosunku do rzeźb jeszcze sprzed wieku wstecz, na których szczegóły anatomiczne nie były szczegółowo uwypuklane. Ta zmiana nie dotyczyła jedynie mężczyzn. Kobietom także pozwolono na trochę swobody, a materiały, w które były odziane miały podkreślać sylwetkę, a nie ukrywać ją. Twarze rzeźbione w okresie klasycznym były pozbawione wyraźnych uczuć, w przeciwieństwie do tych szeroko uśmiechniętych z okresu archaicznego.

Ulubionym tworzywem dla artystów był brąz, choć niektórzy nadal rzeźbili także w marmurze. Rzeźbienie w brązie wymagało jednak o wiele większych nakładów pracy i technologii. Najpierw bowiem trzeba było przygotować odlew gipsowy, który dopiero w specjalnym warsztacie, zasobnych w piecie do topienia brązu, mógł posłużyć jako forma odlewnicza. Przez ludzie w wyższych klas społecznych artyści byli traktowani jako zwykli robotnicy fizyczni ponieważ pracowali własnymi rękoma. Niewielu z nich mogło liczyć na to, że zostaną docenieni. Szacunek zyskiwali sobie tylko najlepsi - jak na przykład wspomniany wcześniej przeze mnie Fidiasz. Dobrze przygotowana mieszkanka odlewnicza miała taką wytrzymałość, że poszczególne członki ciała można było wyrzeźbić bez konieczności używania podpórek, co było niemożliwe jeśli rzeźbiło się w marmurze. Dzięki takim właściwościom brązu rzeźbiarze z większą fantazją byli przedstawić ciało ludzkie w pełnym ruchu lub podczas wysiłku fizycznego. Mam tutaj na myśli słynnego "Dyskobola" Myrona. Rzeźba ta przedstawia mężczyznę na krótko przed wykonaniem rzutu dyskiem. Jest ona całkowicie odmienna od rzeźb z epoki archaicznej - spokojnych i symetrycznych. Gdy patrzymy na postać dyskobola to mamy wrażenie, że zaraz poderwie się on i wyrzuci dysk. Inne, słynne dzieło rzeźbiarskie tamtego okresu to "Doryforos" Polikleta. Jest to rzeźba przestawiająca idącego mężczyznę w włócznią w ręce. Samo słowo "doryforos" oznacza z greckiego "niosący włócznię". Ciekawe jest to, że Poliklet tak wyrzeźbił mężczyznę, iż wrażenie ruchu jest inne z każdego punktu i zależy od pozycji oglądającego. Mimo łagodności jaka emanuje od mężczyzny zdecydowanie wywołuje on u nas wrażenie ruchu. Tak samo jest z rzeźbą kobiety (przypuszczalnie jest to rzeźba Afrodyty) nieznanego autorstwa. Jedną ręką poprawia ona materiał, w który jest odziana. Oglądając go mamy wrażenie jakby ruszała tą ręką naprawdę. Być może uzyskane jest one przez zastosowanie niewielkiej asymetrii. Rzeźby z okresu archaicznego były tak statyczne, że wydawało się, że nic nie zdoła ich poruszyć. Posągi z nurtu klasycznego mają w sobie o wiele więcej energii i ruchu. Być może rzeźbiarze wzorowali się na ludziach z ich czasów, a może chcieli utrwalić w rzeźbach dynamikę ówczesnych przemian tak zwanego Złotego Wieku.

Najważniejsze osiągnięcia starożytnych Greków:

• powstanie teatru, którego genezę stanowiły obrzędy religijne odprawiane dla boga wina i dobrej zabawy - Dionizosa
• narodziny rywalizacji sportowej czyli Igrzyska Olimpijskie
• dorobek wielkich filozofów: Platona, Sofoklesa, Heraklita z Efezu
• Wybitne osiągnięcia w dziedzinie matematyki: Pitagoras i Tales
• trzy style w architekturze: joński, dorycki i koryncki
• niektóre z ośmiu Cudów Starożytnego Świata to dzieła Greków: posag Zeusa, Olimpijskie dłuta Fidiasza, latarnie w Aleksandrii, rodyjski kolos i świątynia Partenonu (wybudowana ku czci Ateny) oraz świątyni Erechtejon

Ceramika grecka - malarstwo, przedmioty użytku codziennego

"Sztuka pędzla" rozwijała się w antycznej Grecji w dwóch nurtach:

- czarno figurowym (obejmującym okres od VII do VI w p.n.e.) na glinianych dzbanach naturalnego koloru malowano postaci ludzi. Następnie ryto je w glinie, a ubytki wypełniano rodzajem czarnej farby.

- czerwono figurowe (obejmującym okres od ok. 530 r. p.n.e.) dokładne przeciwieństwo wcześniejszego nurtu. Ludzkie figurki kolorowane były na czerwono lub biało, a tło pomiędzy nimi było malowane na czarny kolor.

Starożytni Grecy używali do ozdabiania i malowania tylko czterech kolorów:

• bieli
• żółci
• dwóch rodzajów czerwieni

Znana im była także technika enkaustyczna polegająca na mieszaniu farby z rozpuszczonym woskiem.

Sztuka Rzymu

Podobnie jak w Grecji tak i w Rzymie sztuka nie rozwijała się jednolicie, ale z podziałem na poszczególne okresy. W historii Rzymu mamy ich trzy: królewski (obejmujący VI w. p. n. e.), republiki (obejmujący od V do I w. p. n. e.), cesarstwa (od lat 30-tych I wieku p. n. e. Do końca IV w. n. e.). Zalążki sztuki rzymskiej ukształtowały się pod silnym wpływem Etrusków, w drugim okresie na sztukę i kulturę Rzymu oddziaływała kultura grecka, a w ostatnim okresie połączono sztukę hellenistyczną i dorobek prowincji rzymskich. Do historii przeszły zasługi Rzymian jakie oddali architekturze. To właśnie oni jako pierwsi wyprodukowali i użyli całkiem nowych i nieznanych wcześniej materiałów do budowy - wypalonej cegły, cementu. Dzięki temu byli wstanie zbudować budynki o wiele bardziej skomplikowane niż dotychczasowe. Oprócz świątyń realizowali także inne projekty o podobnej skali wielkości. Były to przykładowo: bazyliki, portyki, kurie, termy, teatry, cyrki, amfiteatry. Poza tym wzorem greckich rzeźbiarzy tworzyli liczne pomniki a wzorem greckich architektów budowali domu dla swoich obywateli. Co ciekawe, grobowce były umieszczane wzdłuż dróg po których normalnie poruszały się wozy i ludzie. Rzymskie miasta były budowane na planie w kształcie prostokąta, a ulice w mieście były rozłożone równolegle do dwóch głównych ulic miasta. Całość zamykał mur okalający całe miasto. Na środku znajdowało się słynne forum romanum. Wodę zapewniał wspaniale rozbudowany system akweduktów, a nad rzekami wznosiły się liczne mosty oparte o silne przęsła. W przeciwieństwie do architektury, w sztuce Rzymianie naśladowali przede wszystkim Greków. Widoczne to było przede wszystkim w rzeźbie. Na więcej oryginalności wysilili się twórcy portretów i popiersi, którzy w okresie republiki kształtowali je przede wszystkim według cech wertykalnych. W późniejszym okresie popularne stały się popiersia rządzących, które rzeźbione były zgodnie z obowiązującą wówczas propagandą. W tym samym duchu tworzono reliefy historyczne, które umieszczano na budynkach i pomnikach, grobowcach. Z czasem włączono do nich także treści oparte na mitach i scenki obyczajowe. W malarstwie dominowała twórczość przedstawiana na ścianach, a reprezentowane ono było w czterech nurtach:

• inkrustacyjnym (obejmującym okres II w. p.n.e.) naśladowano w nim kolorowe marmury
• architektonicznym (obejmującym I w. p.n.e.) w którym wykorzystywano elementy architektoniczne aby uzyskać wrażenie trzeciego wymiaru (głębi)
• egiptyzującym (obejmującym 1 poł. I w. n e.) w którym ozdabiano ściany rysunkami, które miały za zadanie naśladować obrazy sztalugowe. Dodatkowo zdobiono je drobnymi motywami w stylu egipskim
• iluzjonistycznym (obejmującym drugą poł. I w.) polegał na złudnym rozszerzaniu pomieszczeń poprzez malowanie w nich wszelakich widoków.

Dużą popularnością cieszyły się także czarno-białe lub też wielobarwne mozaiki wykonywane z małych kwadracików. Z początku kładziono je na posadzkach, a z czasem zaczęto nimi dekorować ściany. Jeśli chodzi o rzemiosła artystyczne to szczególną popularnością cieszyły się: gliptyka, ceramika, szklarstwo i toreutyka. Niestety z racji tego, że artyści starożytnego Rzymu byli w większości przypadków anonimowi nie znamy ich dzisiaj zbyt wielu. Nie umniejsza to jednak wcale wartości tej sztuki. Wręcz przeciwnie. Dała ona fundamenty pod późniejszą sztukę wczesnochrześcijańską i bizantyńską.

W późniejszym okresie sztuka antyczna zaczęła się odżegnywać od typowego greckiego i rzymskiego klasycyzmu. Harmonię i piękno zastąpiono ekspresją i ruchem. Malarstwo zostało zastąpione omówioną już wyżej mozaiką. W architekturze sakralnej dominowały budynki wykonane na planie kwadratu z centralną kopułą nad budynkiem. Pałace były coraz bardziej monumentalne. Stacjonarne obozy wojsk zamieniane były powoli na miasta. Na prowincjach sztuka pielęgnowała różnice lokalne.

Jak już wspomniałam sztuka wczesnochrześcijańska i późniejsza sztuka bizantyjska, które wyrosły bezpośrednio ze sztuki rzymskiej, były podwaliną późniejszej sztuki średniowiecznej w całej Europie. Ślady sztuki starożytnego Rzymu możemy odnaleźć także w sztuce Gandhary oraz w sztuce islamu. Jednocześnie warto sobie uświadomić, że sztuka rzymska sama korzystała z dotychczasowych osiągnięć ówczesnych kultur skupionych w obrębie Morza Śródziemnego oraz innych kultur ówczesnej Europy. Dzięki sporej użyteczności została ona także rozpowszechniona na innych kontynentach.

Najsłynniejsze budowle rzymskie:

- PANTEON - była to budowla wzniesiona ku czci wszystkich bogów. Przykryta była potężną kopułą

- KOLOSEUM - największe osiągnięcie architektoniczne ówczesnego świata. W środku znajdowała się arena i trybuny, a ponadto w samym obiekcie wyszczególnione zostały sale ćwiczeniowe, łaźnie oraz klatki, w których trzymano zwierzęta

- BAZYLIKI - to w nich odbywały sie także i rozprawy sądowe

- ŁAŹNIE - miejsca publiczne służące rozpowszechnianiu higieny

- AKWEDUKTY - systemy doprowadzające wodę do poszczególnych części miasta

- ŁUKI TRIUMFALNE - budowle upamiętniające jakąś osobę lub wydarzenie

Osiągnięcia cywilizacyjne Rzymian:

- używane do dzisiaj cyfry rzymskie

- prawo rzymskie na którym oparte zostało całe prawo zachodniej i środkowej Europy

- Koloseum - największa i najwspanialsza budowla ówczesnego świata

- Akwedukty - czyli system nawadniania miasta

- drogi wyłożone kamieniami - są tak trwałe, że niektóre z nich są do dnia dzisiejszego w użyciu

Malarstwo Starożytnego Rzymu

Wszelkie informacje na jego temat czerpiemy z prac wykopaliskowych jakie zostały przeprowadzone w Pompejach i Herkulanum. Malarstwo nie było autonomiczną sztuką. Służyło raczej dekoracji, a wzorowane było na malarstwie greckim. Co ciekawe było ono dwu lub trzy wymiarowe. Gdy patrzymy na takie malunki po raz pierwszy może nam się wydawać, że są one pozbawione treści i uczuć. Gdy jednak przyjrzymy się im bliżej widzimy, że twarze namalowanych osób noszą w sobie jakieś emocje: refleksję, wahanie, radość czy smutek.