Zabór Rosyjski

Po zakończeniu Powstania styczniowego nastąpiły zmiany w systemie represji wobec Polaków który był stosowany w trakcie trwania walk. W Petersburgu powstał, z inicjatywy Aleksandra II, tajny Komitet dla Spraw Królestwa Polskiego. Celem jaki stał przed tą instytucją było zapobieżenie wybuchowi w przyszłości podobnego powstania oraz stworzenie planów pozbawienia Polski odrębności. W tym celu zamierzano zlikwidować jakąkolwiek autonomię Królestwa oraz wykorzystać konflikty jakie panowały pomiędzy chłopami a szlachtą. Ta ostatnia została uznana za największe zagrożenie jako, że z niej pochodzili ludzie pragnący niepodległości Polski. Ostatecznie Rosjanie zlikwidowali autonomię państwa oraz zmienili jego nazwę na Kraj Przywiślański. W 1866 rozwiązano Sekretariat Stanu dla Królestwa a utworzono Własną Jego Cesarskiej Mości Kancelarię dla Spraw Królestwa. Rada Stanu i Rada Administracyjna Królestwa Polskiego zostały zlikwidowane. Także Komisja Wyznań i Oświecenia została zniesiona i zastąpiona przez uzależniony od Petersburga Warszawski Okręg Naukowy. Dokonane zmiany miały podkreślać fakt wchłonięcia Polski przez Rosję.

Posługiwanie się językiem polskim na Litwie, Ukrainie i Białorusi zostało zakazane, majątki należące do Polaków były konfiskowane a sami Polacy nie mogli kupować ziemi. Urzędnicy pracujący w administracji rekrutowani byli spośród ludzi chętnych do prowadzenia tej anty-polskiej polityki. Rozpoczęto intensywną rusyfikację wymierzoną zwłaszcza przeciw Unitą, czyli Polakom wyznającym Greko katolicyzm. Ostatecznie wszyscy Unici zostali zaliczeni do Prawosławnych a biskupstwo greckokatolickie w Chełmie zostało zlikwidowane w 1875 roku. Stosowano także przemoc, na przykład w stosunku do Unitów podlaskich.

Rusyfikacja nie ominęła edukacji, w której wprowadzono obowiązkowe nauczanie języka rosyjskiego. Język ten miał też być językiem wykładowym, język polski zaś uczyniono przedmiotem nadobowiązkowym. Treści przekazywane na lekcjach także zostały poddane rusyfikacji. Od roku 1885 również w szkołach ludowych zaczęto nauczać wszystkich przedmiotów w języku rosyjskim, oprócz lekcji j. polskiego i religii. Do szkół zawitało donosicielstwo popierane przez władze, zwłaszcza przez kuratora warszawskiego Aleksandra Apuchtina, jako element systemu policyjnego. Okres rządów tego kuratora nazywany jest zresztą "nocą apuchtinowską". SG w Warszawie, która dotychczas była centrum rozwoju kultury i nauki w Polsce, została zlikwidowana i zastąpiona przez szkołę rosyjską. Towarzystwa oświatowe i kulturalne nie mogły funkcjonować.

Zabór Pruski

Kanclerz Prus Ottto Bismarck dążył do zjednoczenia regionu w jedno państwo niemieckie. On i inni niemieccy politycy byli zdania, że jedną z głównych przeszkód na drodze do urzeczywistnienia tego celu jest poczucie odrębności na ziemiach zamieszkanych przez katolików oraz terenach odebranych Polsce w trakcie rozbiorów. By przezwyciężyć te trudności rozpoczęto kampanie walki z kościołem katolickim. Tą politykę określano mianem walki o kulturę - kulturkampf. Uderzenie w kościół katolicki było także uderzeniem w naród polski na ziemiach zaboru pruskiego. Zaatakowano także system edukacyjny, poprzez zakaz wstępowania nauczycieli do polskich organizacji, a uczniów do młodzieżowych związków katolickich. W miejsce języka polskiego wprowadzano niemiecki: do sądownictwa, administracji. Wprowadzono także zakaz głoszenia kazań w języku polskim. Kultukampf oficjalnie zakończył się w 1878 roku, lecz polityka germanizacji była kontynuowana.

Wzmacnianie kultury niemieckiej na wschodzie Prus było motywowane możliwością konfliktu z Rosją oraz antyniemieckim nastrojom wśród ludzi narodowości polskiej. Jedną z najbardziej drastycznych metod zastosowanych przez Niemców było wysiedlenie 26,000 polskich robotników z zaboru rosyjskiego i austriackiego, którzy pracowali w niemieckich folwarkach. Działo się to 1885 roku i skończył się śmiercią wielu z wyrugowanych ludzi z powodu mrozów.

By walczyć z polskim ziemiaństwem utworzono Komisje Kolonizacyjną. Dysponowała ona dużymi funduszami których używano w celu wykupywana ziemi od Polaków. Na niej mieli być osiedlani koloniści z Niemiec. W 1891 roku utworzony został Związek Wszechniemiecki, co było przejawem panującego w Prusach nacjonalizmu i dążenia do całkowitej germanizacji wschodnich ziem państwa.

W 1894 roku założono Związek Popierania Niemczyzny w Marchiach Wschodnich, który w 1899 roku przemianowano na Niemiecki Związek Kresów Wschodnich. Organizacja ta zwana była Hakatą,od nazwisk założycieli Hansemanna, Kannemanna i Tiedemanna. Celem istnienia tej organizacji była germanizacja ziem polskich. Zwiększono fundusze komisji kolonizacyjnej przeznaczane na wykup ziemi od Polaków oraz starano się zachęcić ludność niemiecką do pozostania na terenach zaboru. Od 1904 wprowadzono dla ludności polskiej obowiązek uzyskania pozwolenia przed postawieniem budynku oraz starano się utrudnić im kupowanie ziemi. Od 1908 roku władze niemieckie miały prawo wywłaszczać Polaków i zastępować ich kolonistami niemieckimi. Aktywność polityczna Polaków została ukrócona przez tak zwaną ustawę kagańcową.

Zabór Austriacki

Powstanie autonomii galicyjskiej zostało przyspieszone przez przegraną Austrii w wojnie z Prusami w 1866 roku. Habsburgowie obawiali się ruchów niepodległościowych i możliwości wybuchu powstania wśród narodów tworzących monarchię. Najbardziej chcieli zyskać przychylność Węgrów i dlatego też Cesarstwo Austriackie zostało przekształcone w 1867 roku w państwo federacyjne Austro-Węgry. Galicja pozostała w Cesarstwie Austrii lecz jej autonomia została poszerzona. Namiestnicy mieli być odtąd narodowości polskiej a ludność miała prawo do wyboru posłów do sejmu krajowego. Stanowisko namiestnika otrzymał konserwatysta Agenor Gołuchowski. Obrazem pozytywnego stosunku do Cesarza Austrii Franciszka Józefa mogą być słowa zawarte w liście od działaczy politycznych: "Przy Tobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy".

Przeciwni takiemu stosunkowi byli ludzie skupieni w obozie liberalno-mieszczańskim pod przywództwem Franciszka Smolki. Domagali się oni utworzenia w miejsce Austro-Węgier państwa federacyjnego. Przeciwni temu byli konserwatyści, którzy byli zwolennikami uzyskiwania mniejszych ustępstw. Postulatowi temu sprzeciwiali się także Węgrzy którzy strzegli swej pozycji w monarchii dualistycznej. Pozostałe państwa zaborcze także były przeciwne przewidując, że spowodowałoby to wzrost chęci zjednoczenia wszystkich ziem polskich w pozostałych zaborach.

Autonomia Galicji, choć nie była to pełna niezależność, pozwoliła na rozwój polskiej kultury, oświaty i działalność polityczną. To tu powstały partie PSL i PPS. Uniwersytet i szkoła techniczna we Lwowie zostały spolonizowane. Powołano też urząd ministra dla spraw Galicji.

Ruch robotniczy

Industrializacja ziem polskich wiązała się ze wzrostem liczebności klasy robotniczej. Początkowo należeli do niej ludzie pracujący w manufakturach i drobni rzemieślnicy. Następnie dołączyli do niej chłopi szukający pracy w miastach i trafiający do fabryk. Największe ich skupiska znajdowały się na Górnym Śląsku i w Królestwie Polskim. Warunki pracy w fabrykach były ciężkie, robotnicy pracowali od 11 do 17 godzin na dobę a zarobki były bardzo niskie, wystarczające na najbardziej podstawowe artykuły. Niedostateczna opieka zdrowotna była przyczyną licznych zgonów. W przemyśle pracowały także kobiety i dzieci i ich położenie było jeszcze gorsze. Zarabiali mniej niż zwykli robotnicy a prace przez nich wykonywane były często niebezpieczne i szkodliwe dla zdrowia. Właściciele fabryk, podobnie jak i kadra techniczna i nadzorcy byli często obcej narodowości.

Robotnicy próbowali poprawić swoją sytuację życiową na drodze wystąpień lecz brak jedności i organizacji robotniczych powodował, że nie mogli odnieść sukcesu. Organizacje robotnicze zaczęły pojawiać się na Śląsku od 1860 roku, co zapewniło robotnikom te dwa brakujące elementy. Powstawały organizacje o charakterze socjalistycznym, którym napotykały opór ze strony Kościoła. Problemem był także język niemiecki. W latach 70-tych XIX wieku doszło do prób organizowania się robotników z innych zaborów. W zaborze austriackim, we Lwowie powstawały koła samopomocy, które zajmowały się działalnością edukacyjną. Ukazywały się pisma dla robotników, na przykład "Czcionka", których znaczenie było bardzo duże. Na ziemiach zaboru rosyjskiego studenci uczęszczający na uczelnie rosyjskie weszli w kontakt z ugrupowaniem rewolucyjnym "Ziemia i Wolność". Wkrótce potem w Warszawie zaczęły powstawać kółka socjalistyczne, jednakże duża liczba ich członków została aresztowana.

W wyniku działalności organizacji socjalistycznych na ziemiach zaboru rosyjskiego opracowano w Warszawie pierwszy program socjalistyczny. Jego współtwórcą był Ludwik Waryński (1856-1889). Program ten, znany jako "Program brukselski", został w 1879 roku wydrukowany w Szwajcarii. Według niego interesy klasy robotniczej, zarówno społeczne jak i polityczne były odrębne od interesów innych. Po ucieczce Waryński próbował kontynuować działalność socjalistyczną na terenach Galicji został jednak aresztowany i sądzony w 1879 roku (proces krakowski). Po tym Waryński musiał opuścić tereny Galicji i trafił do Genewy, gdzie przebywali także inni socjaliści. Przebywanie w tym towarzystwie pozwoliło Waryńskiemu na lepsze poznanie dorobku myśli socjalistycznej. W 1882 roku Waryński powrócił do Królestwa Polskiego gdzie utworzył, w oparciu o "Manifest Komunistyczny", Międzynarodową Socjalno - Rewolucyjną Partię Proletariat. Zwana ona była Wielkim Proletariatem. Postulowano zagwarantowanie proletariatowi swobód politycznych, zorganizowanie bezpłatnego systemu edukacyjnego i skończenie z wyzyskiem ekonomicznym. Robotnicy mogli osiągnąć to wszystko tylko na własną rękę. Sposobami na osiągnięcie tych celów były masowe wystąpienia, demonstracje i strajki. W kwietniu 1883 roku w Żyrardowie zorganizowano ogromny strajk protestując przeciw obniżce płac. Doszło do starć z wojskiem w których zginęły 3 osoby. Wiele też aresztowano.

W 1884 roku fala aresztowań dotkliwie uderzyła w Proletariat. Zatrzymano wiele osób z kierownictwa i najbardziej aktywnych działaczy, na przykład Stanisława Kunickiego który był członkiem komitetu centralnego. Pomimo tego wszystkiego, partia działała nadal przez kolejne 2 lata, aż do roku 1886, w którym to roku rozbiła ją kolejna fala aresztowań. Tak zakończył się żywot pierwszej polskiej partii robotniczej.

Polska Partia Socjalistyczna i Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy

Upadek I Proletariatu na chwile zahamował rozwój organizacji socjalistycznych w Królestwie Polskim. Dwa lata po jego rozbiciu, w 1888 roku podjęto próbę utworzenia następnej partii robotniczej. Po strajkach w Warszawie, Łodzi i Białymstoku Ludwik Kulczycki utworzył, nawiązując poprzedniczki, II Proletariat. Partia ta propagowała socjalizm rewolucyjny i internacjonalizm. Za podstawowy środek do osiągnięcia swych celów uznano terror co odrzuciło od niej wielu robotników.

Większym poparciem cieszył się Związek Robotników Polskich którego założycielami byli Jan Marchlewski, Adolf Warski-Warszawski oraz Ludwik Krzywicki. Celem istnienia związku była poprawa losu robotników żyjących w Królestwie. W ramach związku powstała nielegalna Kasa Oporu, która działała jak związek zawodowy. W niedługim czasie mogła już odgrywać dużą rolę we wszelakich strajkach jako, że objęła ona swym działaniem dużą ilość robotników. Prowadzono także akcje propagandowe i szerzono oświatę ("Tygodnik Powszechny"). Starano się też uzyskać poparcie robotników rosyjskich i razem walczyć o lepsze warunki życiowe. Inaczej niż II Proletariat, Związek Robotników Polskich pragnął też niepodległości Polski. Poczynając od 1891 roku nacisk na te akcenty powiększył się.

W innych zaborach tworzono w tym czasie programy będące połączeniem myśli socjalistycznej z chęcią walki o niepodległą Polskę. Miały one więcej wspólnego z tradycją powstańczą niż z partiami typu Proletariat. W walce o niepodległość planowano wykorzystać możliwy konflikt zbrojny pomiędzy państwami zaborczymi. W listopadzie 1892 roku odbył się w Paryżu zjazd podczas którego ustalono ostateczny kształt programu politycznego oraz utworzono Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich. W następnym roku w imieniu tego związku do Polski udał się jeden z twórców programu politycznego Stanisław Mendelson, któremu udało się doprowadzić do połączenia się Związku Robotników Polskich z II Proletariatem. Ugrupowania te utworzyły Polską Partię Socjalistyczną.

Nie wszyscy działacze socjalistyczni zdecydowali się na przystąpienie do PPS-u. Część z nich, która od interesu narodowego bardziej ceniła sobie internacjonalizm, utworzyła w 1893 roku Socjaldemokrację Królestwa Polskiego. W roku 1900 przemianowano ją na Socjaldemokracje Królestwa Polskiego i Litwy. Zrezygnowano z haseł niepodległościowych, stawiając na pierwszym miejscu walkę klasową. Czołowymi przedstawicielami SDKPiL to Bronisław Wesołowski, Feliks Dzierżyński i Róża Luksemburg.

Organizacje socjalistyczne tworzące się w Galicji były podobne do PPS-u pod względem programu. W 1889 roku powstała Socjaldemokratyczna Partia Austrii, która zapoczątkowała rozwój innych organizacji. W 1892 roku powstała tu partia, która później przyjęła nazwę Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD). Głównymi celami które starała się osiągnąć było prawo wyborcze dla wszystkich oraz szerokie gwarancje socjalne. W Galicji PPSD ścierała się z obozem konserwatywnym, głównie ze Stańczykami. Najważniejszymi działaczami PPSD byli Ignacy Daszyński, Herman Lieberman i Herman Diamand.

Na ziemiach zaboru pruskiego organizacja ruchu socjalistycznego szła bardzo opornie. Robotnicy nie byli zainteresowani ideami socjalistycznymi. Dopiero w 1893 roku powstała PPS zaboru pruskiego i dało się zauważyć ożywienie działalności, głównie na Górnym Śląsku. Napotkano też przeszkody w postaci coraz ostrzejszego konfliktu polsko-niemieckiego i sprzeciwu Kościoła wobec działalności partii socjalistycznych.

Ruch Ludowy

Tradycyjnie na wsi istniał konflikt pomiędzy chłopami a dworem. To i ciężka sytuacja chłopów przyczyniły się do powstania ruchu chłopskiego, inaczej ludowego. Ludowcy domagali się rozstrzygnięcia na korzyść chłopów zatargu o prawo własności do lasów i pastwisk. W latach 1846-49 nie odnieśli jednak sukcesu. Chłopi nie mieli też możliwości bronienia swoich interesów w parlamencie. W Galicji próbowano także zaszczepić zasady katolickiej nauki społecznej, chciał to zrobić ksiądz Stanisław Stojałkowski. Pomimo fakty głoszenia klerykalizmu był nie był jednak popierany a nawet zwalczany przez kościół.

Inaczej do tej sprawy podeszli Bolesław i Maria Wysłouchowie, którzy publikowali pismo "Przyjaciel Ludu". Na jego łamach postulowano zerwanie z klerem, wyzwolenie chłopów spod wpływu ziemian i rozpoczęcie przez nich działalności politycznej. Jednym z wybitniejszych ludzi związanych z "Przyjacielem..." był Jan Stapiński. Został on pierwszym przewodniczącym powstałego 28 lipca w Rzeszowie Stronnictwa Ludowego. Postulatami Stronnictwa była demokratyzacja wyborów, przestrzeganie swobód politycznych i dostępność tanich kredytów. W 1913 roku doszło do podziału w Stronnictwie. Powstały dwie zwalczające się nawzajem grupy: Polskie Stronnictwo Ludowe "Piast" pod przywództwem Wincentego Witosa i "Lewicę" Stapińskiego.

Rozwój ruchu ludowego w zaborze pruskim był stymulowany przez politykę niemiecką. By walczyć z próbami przejęcia ziemi od Polaków organizowano chłopskie stowarzyszenia gospodarcze, na przykład kółka rolnicze. W nich to skupiali się głównie zamożniejsi chłopi, którzy współdziałali także z podobnymi organizacjami ziemiańskimi. Na Mazurach w 1897 roku powstałą Mazurska Partia Ludowa, która chciała osiągnąć następujące cele: oddawanie chłopom w dzierżawę ziem należących do państwa, by wójtowie byli wybierani przez chłopów, a uprzywilejowanie folwarków zlikwidowane.

Najgorsze warunki do rozwoju ruchu ludowego były w zaborze rosyjskim. Rusyfikacja połączona z rozbudowanym aparatem policyjnym skutecznie przeciwdziałała wszelkim próbom stworzenia organizacji chłopskich. Ponadto istniał tu konflikt pomiędzy chłopami a dworem. Dopiero wzrost świadomości narodowej wśród chłopów połączony z działalnością oświatową, sprawił, że na przełomie wieków powstawać zaczęły organizacje chłopskie.

Ruch Narodowy

Po upadku Powstania Styczniowego wiele osób doszło do przekonania, że odzyskanie niepodległości przez Polskę na drodze powstania nie jest możliwe. Uważano, iż konieczna zmiana sposobu myślenia o Polsce i metod w jakich należy walczyć o niepodległość. Powstało nowe ugrupowanie polityczne zwane Ruchem Narodowym. W roku 1886 rozpoczęła działalność tajna organizacja Liga Polska, przekształcona później w Ligę Narodową. Jej najważniejszymi działaczami byli: Roman Dmowski, Zygmunt Balicki i Jan Ludwik Popławski. Program tego ugrupowania zakładał propagowanie i rozwijanie świadomości narodowej wśród chłopów o robotników i działanie zmierzające do zjednoczenia wszystkich ziem polskich (miały pozostać pod zaborem rosyjskim). Rosja bowiem została uznana za państwo, które w przeciwieństwie do Niemiec miałoby interes w przywróceniu Polsce państwowości. Członkowie Ruchu Narodowego nie popierali samotnej walki zbrojnej z zaborcami, uważając, że nie ma ona szans na sukces a tylko powoduje straty. Niepodległość miała być osiągnięta dzięki wojnie pomiędzy zaborcami. Zamiast stosowani przemocy prowadzono legalną działalność polityczną, na przykład członkowie Ruchu (z Dmowskim na czele) uczestniczyli w obradach Dumy Rosyjskiej tworząc w niej Koło Polskie. Organem prasowym Ruchu był "Przegląd Wszechpolski", drukowany w Galicji a rozpowszechniany we wszystkich zaborach (stąd nazwa). Ukazywał się on od 1895 roku.