Przyczyny upadku Cesarstwa Rzymskiego to temat często poruszany w literaturze dotyczącej starożytności. Jego ciągła obecność wynika z tego, iż w miarę upływu czasu pojawiają się coraz to nowe teorie i przypuszczenia w tej kwestii. Najważniejsze z nich zostaną przedstawione poniżej.
Niewątpliwie za powód podstawowy uznać należy wewnętrzny kryzys Imperium. Wszechobecna korupcja, wzrost podatków i ich nieregularne spływanie z prowincji, a także rozwój biurokracji, spowodowany podziałem Cesarstwa na Wschodnie i Zachodnie doprowadził do załamania gospodarczego. To z kolei przyczyniło się do postępującego ubożenia ludności. Najmocniejszy cios spadł na tzw. klasę średnią, czyli drobnych rolników i rzemieślników. Nałożono na nich wysokie podatki, które stanowić miały źródło utrzymania dla złaknionego "chleba i igrzysk" plebsu.
Problem wewnętrzny Cesarstwa Rzymskiego stanowiły również wojny domowe. Chęć zostania cesarzem objawiał każdy z dowódców legionu, zatem walki o tron nie należały do rzadkości. W przeciągu zaledwie trzech lat pomiędzy 235 a 238 r. o władzę ubiegało się aż 7 pretendentów, a w latach późniejszych liczba ta jeszcze wzrosła! Sytuacji takiej sprzyjały nastroje panujące w armii, które to raz wynosiły, raz obalały cesarzy. Pośród 41 władców, zaledwie 6 zmarło śmiercią naturalną, aż 28 z nich zginęło podczas walk o tron! Przy tak częstych zmianach rządu, trudno osiągnąć w państwie stabilizację. Spowodowane wojnami domowymi zniszczenia i straty w obrębie granic samego Imperium nie tylko sprzyjały pogarszaniu się sytuacji ekonomicznej państwa, ale również ułatwiały inwazję barbarzyńcom.
Wielka wędrówka ludów zza Renu (Germanów, Hunów, Gotów, Wizygotów, Ostrogotów, Longobardów, Wandalów i Słowian) stanowiła kolejny czynnik na drodze do upadku Rzymu. Owa wyjątkowo niekorzystna sytuacja zewnętrzna uniemożliwiała przezwyciężenie kryzysu wewnętrznego. Słabnące Imperium nie było w stanie sprostać znacznie bardziej witalnym, zdrowym i płodnym plemionom barbarzyńców. Ponadto Cesarstwu zarzucić można błędy taktyczne, takie jak choćby niewłaściwe rozmieszczenie wojsk. W obrębie granic przebywało niewielu żołnierzy, zaś jednostki stacjonujące w centrum Rzymu nie miały możliwości dotarcia na czas w sytuacji zagrożenia. Cesarze nie przywiązywali dostatecznej wagi do obrony granic, żywiąc przekonanie, iż nikt nie odważy się zagrozić wielkiemu mocarstwu. Barbarzyńcy wykorzystywali tę sytuację, atakując i szybko wycofując się, nie dając tym samym czasu na sprowadzenie posiłków.
Za jedną z przyczyn upadku Cesarstwa uważa się także Chrześcijaństwo, które w swojej początkowej postaci wywierało wybitnie destrukcyjny wpływ na Imperium. Dwa organizmy - świecki i kościelny - nie były w stanie funkcjonować bezkonfliktowo w ramach jednego państwa. Chrześcijaństwo jako siła odśrodkowa, doprowadziło do destabilizacji Cesarstwa.
Do powyższych przyczyn dołączyć należy także zmniejszającą się liczbę niewolników. Prawo rzymskie zabraniało rodzinom niewolniczym rozmnażania się. Bez tej siły roboczej zaś niemożliwe było utrzymanie produkcji. Coraz częstsze bunty niewolników pracujących na roli hamowały wytwarzanie żywności, co wywoływało głód w zbuntowanych prowincjach.
Nie bez wpływu na sytuację Cesarstwa pozostały również takie czynniki, jak nieudolne sprawowanie rządów przez samych cesarzy, duża różnorodność ludów zamieszkujących Imperium, niepołączonych wspólnym narodowym celem, a ponadto choroby - dżuma na wschodzie oraz liczne zarazy, a także choroby psychiczne i fizyczne spowodowane używaniem ołowianych sztućców i rur w akweduktach.
Upadek Rzymu to wynik wielu nakładających się czynników politycznych, gospodarczych i kulturalnych, trudno więc o jednoznaczną opinię w tej kwestii. Rozpad mocarstwa jest wynikiem wszystkich czynników, wyeliminowanie jednego z nich niczego by nie zmieniło. Wielkie imperia nie mogą istnieć zbyt długo. Majątek, jaki jest ich udziałem stanowi bowiem cel najeźdźców.
