W okresie długich walk społecznych i politycznych o władzę, toczonych w okresie schyłkowym republiki rzymskiej w I w. p.n.e., nie udało się ani Cezarowi w Rzymie, ani Markowi Antoniuszowi na Wschodzie obalić starych urządzeń republikańskich i wprowadzić rządów absolutnych. Na inną drogę wkroczył Oktawian. Po pokonaniu Marka Antoniusza w bitwie morskiej pod Akcjum w 31 r. p.n.e. stał się on panem sytuacji w Rzymie. Datę zwycięstwa pod Akcjum uznaje się jako początek Cesarstwa Rzymskiego.
Oktawian wprowadził system ustrojowy, który nazwano pryncypatem. Zachował instytucję republikańskie, kumulując jednak w swym ręku szereg najwyższych urzędów republikańskich. W ten sposób zachowując pozory istnienia w Rzymie republiki wykształcił w państwie nową formę ustrojową, jaką było cesarstwo, z cesarzem - princepsem na czele, który dążył do uchwycenia władzy absolutnej. W związku z tym formę rządów wprowadzoną przez Oktawiana nazywano również "komedią republiki".
Pryncypat był w rzeczywistości systemem monarchicznym, w którym monarcha jako princeps - czyli pierwszy obywatel Rzymu, sprawował osobiste rządy, pod pozorem zachowania systemu republikańskiego. Zdecydowanie spadło znaczenie Senatu, który stał się uległym narzędziem w rękach cesarza.
Oktawian August dzierżył zatem władzę prokonsularną. W związku z czym mógł sprawować nieograniczoną władzę w prowincjach, w dowództwie nad całym wojskiem oraz w kierownictwie spraw zagranicznych. Sprawując władzę trybunacką był nietykalny, mógł zwoływać Senat i przewodniczyć jego obradom. Dysponował również prawem weta wobec wszystkich postanowień Senatu i innych urzędników. Jako najwyższy kapłan cesarz miał prawo wkraczać we wszystkie sprawy religijne i sprawować zwierzchnictwo nad wszystkimi kapłanami w Rzymie. Pozycja ta podnosiła autorytet moralny cesarza.
Godność cesarska nie była jednak dziedziczna i to było jej najsłabszą stroną. Sprawa następstwa tronu po zmarłym cesarzu nie była w ogóle prawnie uregulowana, poza tym, ze wyboru nowego cesarza dokonywał Senat. Cesarze wywierali jednak wpływ na wybór swych następców poprzez desygnowanie ich za życia lub przez adopcję. W ten sposób godność cesarska utrzymywała się przez określony czas w pewnych dynastiach. Kandydaci znajdowali ogromnego sojusznika w armiach. Wojsko powoływało i strącało cesarzy, a formalnie podstawą objęcia władzy przez cesarza było nadal postanowienie Senatu. Tymczasem Senat przez swą usłużność i uległość wobec cesarzy albo buntujących się wojsk utracił wszelki autorytet. W tych warunkach władza cesarska, oparta na armii, nabrała cech niczym nie kontrolowanej władzy absolutnej.
