1. Rewolucja neolityczna i jej konsekwencje

Od momentu swojego pojawienia się człowiek zdobywał pożywienie polując na zwierzęta oraz zbierając jadalne rośliny, jaja ptasie, mięczaki itp. Podstawą utrzymania grup ludzkich było zatem myślistwo i zbieractwo. Człowiek przyswajał gotowe płody natury. W sprzyjających warunkach można było w ten sposób osiągnąć dostatek, ale jego podstawy nie były trwałe. Częściowe choćby uniezależnienie się od natury wymagało od ludzi przejęcia opieki na najbardziej użytecznymi dla nich gatunkami roślin i zwierząt. Prze zastąpienie myślistwa hodowlą, a zbieractwa rolnictwem to sam człowiek stawał się producentem potrzebnej mu do życia żywności.

Proces nabycia przez człowieka umiejętności uprawy roślin i hodowli zwierząt nazywamy rewolucją neolityczną. Rozpoczęła się ona około 10 tysięcy lat temu a zakończyła w młodszej epoce kamienia, czyli w neolicie (stąd jej nazwa). Rewolucja neolityczna była procesem bardzo powolnym, rozciągniętym w czasie na tysiąclecia. Intensyfikacja zajęć zbierackich oraz wyspecjalizowanie w myślistwie sprzyjały pogłębieniu wiedzy o cyklach wegetacyjnych roślin i o obyczajach zwierząt. Umożliwiło to siew dzikich zbóż w pobliżu obozowisk oraz początki hodowli półdzikich stad powstałych ze schwytanych młodych zwierząt. Działania te nie od razu zmieniły tryb życia ludzi. Zbieractwo i łowiectwo nadal pozostawały podstawą ich utrzymania, a nowe sposoby zdobywania pożywienia stanowiły tylko ich uzupełnienie. Sprzyjały jednak dalszemu pogłębieniu wiedzy rolniczej. W trosce o zwiększenie płodów poczęto usuwać naturalną roślinność z przyszłych pól i spulchniać ziemię przed zasiewem. Coraz pełniejsza stała się też opieka nad zwierzętami. Selekcja ziarna przeznaczonego do siewu oraz kojarzenie wybranych zwierząt doprowadziło do powstania nowych udomowionych gatunków, zdolnych do życia poza naturalnym środowiskiem, z którego się wywodziły. Ostatecznie gospodarka rolno - hodowlana zdominowała pierwotne sposoby zdobywania pożywienia.

Udomowienia roślin i zwierząt dokonywano niezależnie na różnych obszarach. Najstarsze pierwotne ośrodki rolnicze położone są na Bliskim Wschodzie, w Azji Południowo Wschodniej oraz w Ameryce Środkowej. W każdym z nich, zależnie od lokalnych warunków, podejmowano uprawę innych roślin i hodowlę innych zwierząt. Na Bliskim Wschodzie dominowała pszenica i jęczmień, w Azji ryż, a w Ameryce kukurydza. Przemiany gospodarcze rozpoczęły się najwcześniej na bliskim wschodzie, a ośrodek ten odegrał najważniejszą rolę w rozwoju naszej cywilizacji.

Konsekwencje rewolucji neolitycznej były kluczowe dla dalszego rozwoju ludzkiej cywilizacji. Osiągnięty dzięki udomowieniu roślin i zwierząt dostatek pożywienia pozwolił ludziom rozpocząć osiadły tryb życia. Zwiększyła się także liczebność grup ludzkich, ponieważ utrzymanie jednego człowieka przy gospodarce zbieracko - łowieckiej wymagało powierzchni kilku kilometrów kwadratowych, a stosując hodowlę i uprawę roli jeden kilometr dostarczał pożywienia dla kilkudziesięciu osób. Nadwyżki żywnościowe, osiadły tryb życia i zwiększenie liczebności grup ludzkich pozwoliło na powstanie większych osad ludzkich oraz pierwszych miast.

2. Pierwsze miasta

Wraz ze zmianą podstaw utrzymania następowały głębokie przemiany w organizacji życia grup ludzkich. Najwyraźniej widać je było w rozwoju osadnictwa. Dominującym typem osiedla stawały się stałe, duże osady, liczące kilkaset, a nawet kilka tysięcy mieszkańców. Wznoszono w nich domostwa ze specjalnie przygotowanych do tego materiałów - glinianych cegieł, lub bloków kamiennych, łącząc je za pomocą glinianej zaprawy. Wraz z upływem czasu rozbudowywano konstrukcję wewnętrzną domów, wyodrębniając w nich izby o różnym przeznaczeniu. Niektóre osady otaczano potężnymi fortyfikacjami. O miejskim charakterze osady decydowały nie tylko jej rozmiary, ale funkcje pełnione w życiu krainy, w której się znajdowało. Miasto wyrastało jako miejsce sprawowania władzy. Tu rezydowała grupa rządząca, tu składano ofiary bogom w imieniu całej społeczności. Właśnie dlatego budowano w nim świątynie, magazyny dla przechowywania produktów żywnościowych i rzemieślniczych, pomieszczenia dal urzędników, okazałe domostwa dla przywódców. W miastach skupiali się rzemieślnicy.

Najwcześniej miasta powstawały na terenie Bliskiego Wschodu i Mezopotamii. Źródła archeologiczne niezbicie dowodzą, że instytucją, wokół której doszło do powstania i rozwoju struktur administracyjnych były świątynie. Ciesząc się naturalnym prestiżem społecznym oraz dysponując organizacją kapłańsko - urzędniczą stymulowały one aktywność ekonomiczną społeczności rolniczych. Sprzyjało temu ekonomiczne uzależnienie rolnictwa Mezopotamii od technik irygacyjnych, których uskutecznianie wymagało koordynacji pracy wielu wiosek pod przewodnictwem jednej instytucji centralnej, którą najczęściej była świątynia. Do największych miast należały Ur, gdzie odkryto ogromny kompleks świątynno gospodarczy, której budowa wymagała sprawnego systemu zarządzania i organizacji. Ponadto dużymi miastami były również: Larsa, Jerycho, Esznuna, Isin, Mari położone na terenie Mezopotamii oraz Mohnedżo Daro znajdujące się na obszarze Indii.

Odkryta przez archeologów wczesnorolnicza osada Catal Hüyük, położona w tureckiej Anatoli, jest typowym przykładem tego typu pierwszych osad ludzkich. Pochodzi ona z VII tys. p.n.e. Cała osada tworzyła jakby jedną budowlę, ponieważ znajdujące się w niej domy ciasno przylegały do siebie. Brak było tam ulic, a całą komunikacja odbywała się po dachach domów, gdzie znajdowały się również wejścia do poszczególnych domostw.

3. Rozwój rzemiosła i handlu

Życie w dużych skupiskach sprzyjało szerzeniu się nowych idei, odkryć i wynalazków. Zaczęto wytwarzać naczynia gliniane. Doskonalono techniki produkowania narzędzi kamiennych. Rozwinęło się tkactwo i plecionkarstwo. Podjęto pierwsze próby obróbki miedzi, a następnie brązu i żelaza. Innowacje techniczne nie dotyczyły zatem tylko rolnictwa i systemu irygacyjnego, które stanowiły podstawę egzystencji ówczesnych społeczeństw. W IV tysiącleciu p.n.e. zaczęto masowo stosować wynalezione wcześniej szybkoobrotowe koło garncarskie. Umożliwiło to produkowanie na masową skalę słabo zdobionych lecz relatywnie tanich naczyń, tak bardzo wówczas przydatnych dla zaspokojenia potrzeb coraz bardziej scentralizowanych gospodarek pierwszych miast - państw. Znamiennym przykładem związku zwiększonej produkcji garncarskiej z przemianami społeczno - gospodarczymi jest poświadczony archeologicznie masowy wyrób mis do wydawania racji żywnościowych dla pracowników wznoszących świątynię w Uruk.

Szybko rozwijała się wymiana handlowa. Najlepsze surowce do wyrobu narzędzi i ozdób docierały na obszary odległe nawet o tysiąc kilometrów od złóż. Świątynia stawała się organizacyjnym i dyspozycyjnym centrum handlowym miasta. Gromadzono tam nadwyżki produkcyjne, decydowano o ich przeznaczeniu. W grę wchodziła konsumpcja, inwestycja lub wymiana handlowa. O znacznym rozwoju lokalnej i dalekosiężnej wymiany handlowej, prowadzonej przez wielkie jednostki administracyjne, operujące majątkiem całej wspólnoty świadczyło coraz powszechniejsze występowanie pieczęci stemplowych, które były znakami własności.

Również zmiany zaznaczały się w organizacji życia gospodarczego. Poczęły wyodrębniać się poszczególne rzemiosła, pojawili się specjaliści od obróbki kości, rogu kamienia oraz garncarze.

4. Pierwsze państwa starożytne

Mezopotamia

Mezopotamia, czyli Międzyrzecze to nizinny w większości obszar w dorzeczu Eufratu i Tygrysu. Od północy i wschodu naturalne granice Mezopotamii stanowiły pasma górskie. Na południu zachodziła ona do zatoki Perskiej. Zachodnią granicę Mezopotamii wyznaczał Eufrat. Na tak szeroko pojmowaną Mezopotamię składały się trzy krainy geograficzne, znacznie różniące się między sobą ukształtowaniem terenu i warunkami klimatycznymi.

Północną i północno - wschodnią część stanowiło wąskie pasmo pofałdowanych wyżyn i przedgórzy, ciągnące się w górnym biegu Tygrysu. Cały ten obszar, odpowiadający terenom dzisiejszego Kurdystanu, miał dość chłodny klimat i największą w całej Mezopotamii ilość opadów atmosferycznych.

Największą część Mezopotamii stanowiły jej środkowe i północne obszary, od północy pofałdowane przechodziły stopniowo w równinną nizinę. Ze względu na niewielkie opady atmosferyczne, koncentrujące się w dolinach rzek rolnictwo uzależnione było od irygacji.

Południowe obszary Mezopotamii tworzyły rozległą, całkowicie płaską dolinę aluwialną Eufratu i Tygrysu, poprzecinaną licznymi odnogami i starorzeczami. W części wschodniej oraz nad Zatoką Perską występowały liczne jeziora, zalewy i porosłe trzciną bagna. Niewielkie gaje palmowe stanowiły uzupełnienie krajobrazu owej delty dwóch wielkich rzek. Ryby od dawna były stałym elementem pożywienia mieszkańców tych terenów, zaś trzcina służyła im za materiał budowlany.

Uświadomienie sobie odmienności warunków klimatycznych i ukształtowania terenu poszczególnych obszarów Mezopotamii i Elamu pozwala lepiej zrozumieć różnice w ich rozwoju ekonomicznym i społecznym, które pomimo jedności kulturowej całego tego rejonu można zaobserwować zwłaszcza w epokach wcześniejszych. One tez wpłynęły na ukształtowanie się z biegiem czasu wielu odrębnych krain historycznych. Ich nazwy na przestrzeni tysiącleci często zmieniały się na skutek migracji ludności bądź innych przełomowych wydarzeń. Należy zatem wymienić dla Mezopotamii następujące krainy historyczne: Sumer, Akad, Babilonię, Mitanni i Chaldeę. Na terenie każdej z nich powstawały odrębne organizacje państwowe. Obszar Mezopotamii południowej tworzył krainę zwaną Sumerem, gdzie powstały pierwsze państwa miasta sumeryjskie. W III tys. p.n.e. wyodrębnił się w północnej części Sumeru Akad. Od momentu powstania państwa Hammurabiego, który w połowie XVIII w. p.n.e. uczynił Babilon stolicą całego Sumero - Akadu, kraj ten, aż po epokę hellenistyczną nazywano najczęściej Babilonią. W pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e., po osiedleniu się plemion chaldejskich w południowej części Babilonii kraj ten zaczęto nazywać Chaldeą.

W początkach II tys. p.n.e. na terenach północno - wschodniej Mezopotamii ukształtowała się Asyria, gdzie powstało państwo asyryjskie. Babilonia i Asyria, pomimo częstej wrogości i nieco odmiennego składu etnicznego ludności, należały do jednego kręgu kulturowego i językowego sumero - akadyjsckiej cywilizacji Mezopotamii współtworząc ją i wzajemnie się uzupełniając. Pod ich przemożnym wpływem powstało w II tys. p.n.e. w północnej Mezopotamii kultura huryckiego państwa Mitanni.

Egipt

Egipt starożytny to niemal wyłącznie dolina i delta Nilu. Nie bez podstawy mówiono więc o Egipcie, że jest "darem" Nilu, ponieważ rzeka ta umożliwiała uprawę roli w pustynnym środowisku. Egipt dzieli się na dwie krainy: Egipt Dolny, który obejmuję deltę Nilu oraz Egipt Górny, czyli wąską dolinę rzeki aż do pierwszej katarakty. W znacznie mniejszym i bardziej zwartym obszarze delty znajdowała się jednak więcej niż połowa całego areału ziem uprawnych Egiptu. Teren rozległego ujścia Nilu poprzecinany był wieloma jego odnogami i starorzeczami. W starożytności zapewnienie urodzajności pól na terenie Egiptu zależało od prawidłowego ich nawadniania oraz od umiejętnego odprowadzania nadmiaru wody z niektórych ziem w okresie wylewów Nilu. Egipt Dolny stanowił także pomost, za pośrednictwem którego następowały kontakty morskie lub lądowe z pozostałymi rejonami starożytnego Bliskiego Wschodu. Tu najpierw pojawiały się wszelkie nowinki, ale też najszybciej odczuwano groźbę obcych najazdów.

Informacje historyczne dotyczące powstania zjednoczonego państwa egipskiego mieszają się z nie zawsze pewną tradycją lub nawet legendą i mitem. W tym okresie musiały wykrystalizować się ostatecznie podstawy władzy królewskiej. Według najbardziej rozpowszechnionej tradycji, zawartej u Manethona w liście królewskiej z Abydos oraz zgodnie z najczęściej przyjmowaną obecnie teorią, pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu i założycielem I dynastii był Menes. Wywodził się z Górnego Egiptu, gdzie najwyraźniej wcześniej wykrystalizował się jeden ośrodek władzy w This, który stopniowo podporządkowywał sobie poszczególne obszary dolnoegipskie. Zjednoczenie nastąpiło około 3000 r. p.n.e. Menes miał również być budowniczym nowej stolicy w Memfis, w pobliżu granicy obu części Egiptu, jak symbolu zjednoczenia całego kraju. Dzieło jego okazało się trwałe pomimo rodzących się co jakiś czas tendencji odśrodkowych, zwłaszcza w okresach słabości centrum lub pojawienia się sporów doktrynalnych.

Periodyzacja dziejów Egiptu przedstawia się następująco. Powszechnie stosuje się podział na trzy wielkie okresy świetności Egiptu: Stare Państwo, Średnie Państwo oraz Nowe Państwo. Przedzielają je okresy przejściowe, związane albo z upadkiem wewnętrznym, albo z najazdem i władzą obcych ludów.

Indie

W dorzeczu Indusu w III tysiącleciu p.n.e. powstała cywilizacja Harappa - Mohendżo - Daro. Określenie to pochodzi od nazw stworzonych przez nią dwóch największych miast. Zbudowała ona zwarte scentralizowane państwo. Miasta budowano z cegły, wyposażone były w wodociągi i kanalizacje. Cywilizacja ta stworzyła także pismo obrazkowe, które jednak nie zostało odczytane. Najprawdopodobniej doszło do jej upadku w wyniku przesunięcia koryta Indusu, co zniszczyło sieć irygacyjną, której nie dało się już odbudować.

W pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e. na tereny północnego Iranu i Afganistanu wkroczyły plemiona indoeuropejskie. Plemiona te rozdzieliły się na dwie fale, jednak z nich skierowała się do Iranu, druga - byli to Ariowie skierowała się do Indii i około 1500 r. p.n.e. rozpoczęła ich podbój. Około 1000 r. p.n.e. Ariowie dotarli do doliny Gangesu. Stworzyli konglomerat państw, które rywalizowały ze sobą. Religią Ariów był braminizm. Oparty na starych tekstach zawierających legendy, mity, koncepcje filozoficzne, teksty rytualne oraz opisy składania ofiar. Teksty ze zawarte były w świętych księgach braminizmu wedach i upaniszadach. Braminizm był religią politeistyczną, szczególnym kultem otaczano wojownicze i groźne bóstwa - Rudrę władcę piorunów, czy też Agniego boga ognia. Niezwykle ważne w braminizmie były skomplikowane rytuały i ofiary dlatego dużą rolę w tek religii odgrywali kapłani zwani braminami, którzy zajmowali się sprawowaniem kultu. Tajemniczy napój soma, uważany za pokarm bogów, był używany podczas rytuałów. Prawdopodobnie wywoływał halucynacje i wprowadzał w stan ekstazy.

System społeczny Ariów oparty był na podziale na warny. Były to jednostki podziału społeczeństwa hinduskiego, stany społeczeństwa starożytnych Indii. Istniały 4 warny: pierwszą i najwyższą stanowili kapłani (bramini), drugą wojownicy, trzecią wolni chłopi, kupcy, rzemieślnicy, a czwartą ludność podbita i służebna (siudrowie). Tylko członkowie pierwszych trzech warn wywodzili się spośród Ariów (reszta to ludność podbita), tylko oni mieli prawo studiowania wed i udziału w obrzędach sakralnych. Obok Warn istniał w społeczeństwie starożytnych Indii podział na kasty, które były podstawowym ogniwem hinduskiego systemu organizacji społecznej. Kast było kilka tysięcy. Ludzie należący do określonej kasty byli związani z konkretnym terytorium, wywodzili się od jednego przodka, wykonywali ten sam dziedziczony zawód, przestrzegali wspólnych obyczajów i obrzędów. System kast był zhierarchizowany, należały one do warn. Kasty były zamknięte, przenikanie do nich z zewnątrz było niemożliwe. Urodzenie w danej kaście określało pozycje społeczną jednostki, której nie można było już zmienić, zatem życie jednostki było uzależnione od kasty. Z drugiej strony jednak kasty broniły interesu swoich członków i dawały im poczucie bezpieczeństwa. Osobną kategorię w społeczeństwie hinduskim stanowili tzw. niedotykalni. Nie należeli oni do żadnej kasty. Byli to ludzie usunięci z kast za przestępstwa lub wykonujący nieczyste zawody (zajmowanie się zwłokami, zabijanie zwierząt, usuwanie odpadków). Nie mieli żadnego oparcia w społeczeństwie, znajdowali się też poza systemem warn, mieli gorszą pozycję niż siudrowie. Nie wolno im było mieszkać w miastach i wsiach, jak do nich wchodzili musieli używać drewnianych kołatek, aby ostrzegać o swojej obecności, nosili ubrania po umarłych.

Chiny

Kolebką cywilizacji chińskiej były tereny położone u ujścia rzeki Huang-ho (Żółtej Rzeki). Jej nazwa wynikała z faktu, że płynęła przez żyzne tereny lessowe i niosła ze sobą dużo żółtego, lessowego mułu, który po jej wylewach użyźniał glebę. Powstaniu organizacji państwowej sprzyjała konieczność stworzenia systemu irygacyjnego. Chińskie osadnictwo na terenach ujścia Huang-ho zaczęło się już w V tys. p. n. e. Chińczycy stopniowo rozszerzali swoje wpływy w kierunku południowym do rzeki Jangcy tworząc konglomerat księstw i państewek. W III w. p. n. e. przedstawiciele dynastii Cin (stąd nazwa Chiny) zjednoczyli Chiny tworząc jednolite państwo, które zaczęto nazywać cesarstwem, a jego władcy przyjęli tytuł cesarzy.

Chińczycy opanowali technikę produkcji porcelany i jedwabiu. Były to przez bardzo długi okres czasu dwa główne produkty eksportowe państwa chińskiego.

5. Religie świata starożytnego

Egipska religia miała charakter politeistyczny. Każdy ośrodek i większa osada w Egipcie miały swoje bóstwa opiekuńcze. Największego znaczenia nabrał jednak Re - bóg słońca, za jego syna był uważany faraon; Ozyrys władca świata zmarłych; Amon - bóstwo opiekuńcze Teb, wraz z wzrostem znaczenia Teb wzrósł tez kult Amona i doszło do połączenia jego kultu z kultem Re. Powstało jedno bóstwo: Amon - Re. Egipcjanie wierzyli w życie pozagrobowe. Wierzyli również, że niematerialna dusza potrzebuje materialnego ciała, aby po śmierci móc cieszyć się nowym życiem. Dlatego starli się jak najdłużej zachować ciało zmarłego - konserwowali je, mumifikowali. Na przykład, aby osuszyć ciało i zapobiec jego rozkładowi składano je w gorącym piasku owinięte tylko w matę. Poza zakonserwowaniem ciała Egipcjanie dostarczali wszelkich innych materialnych dowodów istnienia zmarłego - portretowali go na ścianach grobowca lub zostawiali w grobowcu posągi zmarłego, zapisywali jego imię najbardziej uroczystym pismem hieroglificznym. Poza tym również wyposażali go na nowe życie w broń ubiór, żywność a także w służących w postaci małych rzeźbionych figurek ludzkich.

Jak już wspomniano religią Ariów był braminizm, jednakże religia ta stopniowo coraz bardziej oddalał się od życia ludzkiego koncentrując się na skomplikowanych rytuałach. Dlatego konkurencją dla niego stał się buddyzm. Nową religię założył żyjący w latach 560 - 480 p.n.e. przedstawiciel jednego z książęcych rodów w Indiach Siddharta Gautama, przyjął imię Budda co znaczy oświecony. Buddyzm jest w założeniu systemem ateistycznym; bogowie nie mają żadnego znaczenia wobec samodzielnej drogi jednostki do doskonalenia się i wyzwolenia. Budda szukał sposobu na uwolnienie człowieka od cierpienia. Receptą na to ma być wyzbycie się wszelkich pragnień, pożądań i uczuć i osiągnięcie stanu całkowitego spokoju i wygaśnięcia pożądań. Stan ten określa się mianem nirwany. Nirwana uwalnia od egzystencji indywidualnej, jest to stan niewysłowionej błogości, po jej osiągnięciu nie następują kolejne narodziny (koniec wędrówki dusz). Buddyzm różni się od innych religii tym, że nie ma do niego żadnego formalnego przyjęcia, nie istnieją też żadne ograniczenia kastowe czy rasowe: buddystą jest ten, kto żyje wg zasad buddyzmu. Budda sformułował swoją naukę w tzw. czterech szlachetnych prawdach: wszelkie życie jest cierpieniem, źródłem cierpienia jest niewiedza wywołująca egoistyczne pożądanie i przywiązanie, istnieje droga wyzwolenia od cierpienia, drogą ta jest ośmioraka ścieżka (medytacja, dobre uczynki, skupienie itp.). Wobec popularności buddyzmu w Indiach wykształcił się hinduizm. Powstał około IV w. p.n.e. Stanowił kompilacje braminizmu i religii autochtonicznej ludności Indii. Najważniejsi bogowie hinduizmu to Wiszna i Sziwa.

6. Pismo

Niezbędnym instrumentem umożliwiającym zarządzanie coraz bardziej rozbudowaną i scentralizowaną gospodarką świątynno państwową stało się dla administracji miasta - państwa pismo. Mezopotamskie pismo klinowe było najstarszym w pełni rozwiniętym systemem pisania w dziejach ludzkości. Wynaleźli je w końcu IV tys. p.n.e. Sumerowie, jako pismo piktograficzne, w którym poszczególne znaki - rysunki oznaczały przedstawiające je słowa. Na początku III tys. p.n.e. z formy piktograficznej przeszło ono w bardziej rozwiniętą formę ideograficzną. Znaki oznaczały już nie tylko konkretne przedmioty rzeczywiste, ale tez pojęcia abstrakcyjne z nimi się kojarzące. Następnie pismo rozwijało się w kierunku zapisu fonetycznego. Równolegle do ewolucji wewnętrznej pisma zmieniał się wygląd jego znaków. Pierwotne piktogramy zastąpione zostały znakami coraz bardziej schematycznymi, składającymi się z systemu krótkich prostych kresek. Dalsze uproszczenie doprowadziło do powstania klasycznych znaków w kształcie trójkątnych klinów, od których powstała nazwa pisma. Ewolucję tę wymusiła trudność rysowania okrągłych linii na glinianym materiale pisarskim. W późniejszych epokach również klinowe znaki stopniowo się upraszczały i schematyzowały.

Pismo klinowe odegrało największą rolę w dziejach starożytnych cywilizacji starożytnego Bliskiego Wschodu. Posługiwały się nim wszystkie ludy mające bezpośrednią styczność z Sumerami. Przejęli je ponadto mieszkańcy Syrii oraz Hetyci. W II tys. p.n.e. jego rozpowszechnienie ułatwiło językowi akadyjskiemu stać się pierwszym w dziejach ludzkości językiem dyplomacji. W konsekwencji pisma klinowego używano na całym starożytnym Bliskim Wschodzie włącznie z Egiptem.

Egipskie pismo hieroglificzne pojawiło się w początkach III tys. p.n.e. Klasyczną formę zewnętrzną hieroglifów piktograficznych miały teksty oficjalne, malowane bądź ryte na pomnikach, ścianach pałaców, świątyń lub grobowców. Rozwój pisma oraz konieczność sporządzania napisów na różnych płaszczyznach i materiałach, z których najpowszechniejszym był papirus szybko doprowadziły do powstania nieco uproszczonej pod względem graficznym wersji hieroglifów zwanej pismem hieratycznym, czyli "kapłańskim". W tej formie zapisywano większość ważnych dokumentów i tekstów literackich do końca III w. p.n.e. Jeszcze bardziej uproszczoną formą pisma egipskiego, która pojawiła się w początkach VII w. p.n.e. było pismo demotyczne - ludowe. Wiele znaków pisma demotycznego w ogóle nie przypominało swych pierwowzorów hieroglificznych. Sama zasad pisma pozostała jednak niezmienna. Do końca swego rozwoju było ono pismem wyrazowym, w którym tylko niespełna 50 znaków posiadało formę sylab. Hieroglificzne pismo odczytał w 1822 r. francuski badacz J. F. Champollion, dzięki tzw. kamieniowi z Rosetty zawierającym ten sam tekst oddany pismem hieroglificznym, demotycznym i odczytanym wcześniej, greckim pismem linearnym B.

Swoje pismo stworzyli także Chińczycy. Powstało ono pod koniec III tys. p.n.e. Pisano początkowo na bambusowych deszczułkach, potem na jedwabiu. W I w. Chińczycy nauczyli się wyrabiać papier z kory drzew, szmat i konopi - z Chin ten wynalazek przywędrował do Europy dopiero w średniowieczu. Pisano pędzelkiem i tuszem. Specyficzną cechą pisma chińskiego było istnienie bardzo dużej liczby znaków. Chińczycy przywiązywali dużą wagę do sztuki pięknego pisania - kaligrafii i bardzo ją pielęgnowali.

7. Kodeks Hammurabiego

Wśród licznych miast Mezopotamii szczególna rola przypadła Babilonowi, położonemu nad środkowym Eufratem w dogodnym centralnym punkcie kraju. Jego władcy próbowali zjednoczyć pod swoim panowaniem wszystkie ziemie położone w dorzeczu Eufratu i Tygrysu. Sztuka ta udała się Hammurabiemu, który panował w latach 1792 - 1750 p.n.e. Chciał stworzyć jednolite i zintegrowane państwo. Wyrazem próby integracji państwa była kodyfikacja prawa zwyczajowego dokonana przez Hammurabiego - stworzył tzw. kodeks Hammurabiego. Słynna zasada oko za oko ząb za ząb pochodzi z tego kodeksu. Kodeks Hammurabiego nie był pierwszą modyfikacją prawa zwyczajowego, do jego spisywania przystąpiono bowiem już wcześniej w państwach sumeryjskich. Na pewno jednak rozmiary i znaczenie kodyfikacji Hammurabiego znacznie wykraczało poza wcześniejsze próby. Kodeks był powodem dumy i chwały Hammurabiego. Jest on jedynym zachowanym w oryginale do naszych czasów kodeksem pochodzącym ze starożytnej Mezopotamii. Umieszczono go na wielkich kamiennych stelach, które ustawiane były następnie w świątyniach i innych miejscach publicznych w całym kraju. W górnej części każdej stelli znajdowała się płaskorzeźba przedstawiająca boga Szamasza wręczającego berło stojącemu przed nim Hammurabiemu. Przypominała ona widzowi, że król otrzymał władzę od boga i stąd wszystkie jego postanowienia mają boską sankcję.

8. Najsłynniejsze budowle starożytności

Egipskie piramidy

Najstarszym typem monumentalnych nagrobków w starożytnym Egipcie była mastaba. Budowla ta ma jedną kondygnację, a jej zewnętrzne ściany są lekko nachylone. Kolejnym rodzajem starożytnych egipskich nagrobków była piramida schodkowa, która składała się z szeregu malejących, nakładających się na siebie mastab. Taką piramidą schodkową jest piramida faraona Dżesera w Sakkarze o wysokości 60 metrów i podstawie 121 na 109 metrów.

Pomimo tego, że w całym Egipcie zbudowano łącznie 11 piramid to do najbardziej znanych z nich należą: piramida Mykerinosa, piramida Chefrena oraz Wielka Piramida (Cheopsa) - w Gizie. Są one jednym i jedynym zachowanym cudem z "7-siedmiu Cudów Świata". Te trzy ogromne piramidy z Gizy wybudowana za panowania w Egipcie władców czwartej dynastii - w latach 2575 - 2465 p.n.e. Największą spośród powstała w pierwszej kolejności. Jest nią grobowiec, w którym pochowano Cheopsa - egipskiego faraona, który nosił także imię Chufu. Następnie wzniesiono środkową piramidę, która stała się miejscem spoczynku faraona Chefrena. Był to syn Cheopsa i ojciec Mykerinosa, który pochowany został w ostatniej z trzech wielkich piramid, która miała najmniejsze rozmiary.

Piramida Cheopsa leży w Gizie, mieście oddalonym od obecnej stolicy, Kairu, o około 8 km. Jest największą z piramid egipskich. Zbudowano ja około 2550 r. p.n.e., jako grobowiec faraona Cheopsa (Chufu). Jest zaliczana do siedmiu cudów świata. Pierwotnie miała 146 m wysokości, dziś mierzy zaledwie 137 m. Jej ścięty wierzchołek tworzy platformę o powierzchni 10 m2. Jej podstawę tworzy kwadrat o boku 230 m. Do budowy, która trwała przez około 30 lat użyto prawie dwóch i pół miliona bloków skalnych, z których każdy warzył średnio 2,5 tony. Pochodziły one z kamieniołomu Mokattam, który obecnie jest dzielnicą Kairu. Jednakże różowy granit, który posłużył do budowy komory grobowej sprowadzono z odległego o aż 965 km kamieniołomu. Szacuje się, że przy budowie piramidy Cheopsa pracowało około 100 tysięcy ludzi. Obecnie piramida całkowicie utraciła swoje zewnętrzne wykończenie, wykruszyły się wszystkie wypełnienia i tynki. Wykonane były z wypolerowanego wapienia i gładzonego granitu, dzięki czemu od ścian piramidy odbijały się promienie słoneczne tworząc niesamowity widok. Pod okładziną ukazały się ukryte przez nią olbrzymie bloki, po których trzeba wspinać się w pocie czoła, jeśli chce się wejść na szczyt. Ich wysokość wynosi 1,5 m.

Pierwszego wejścia do piramidy dokonano około IX wieku w celu jej splądrowania, jednak nie znaleziono w niej nic cennego. W dzisiejszych czasach turyści korzystają z tego samego, północnego wejścia, z którego skorzystali niegdyś rabusie.

W środku piramidy jeden korytarz prowadzi w dół, do nie dokończonej komory grobowej, drugi wznosi się w górę, do leżącej w centrum wnętrza piramidy komory króla. Nie znaleziono w niej jednak mumii faraona, lecz jedynie pusty sarkofag. Wzbudziło to kontrowersje dotyczące przeznaczenia piramidy. Pojawiły się wątpliwości czy rzeczywiście miała być grobowcem faraona. Istnieją przypuszczenia, że mogła być formą obserwatorium astronomicznego. Wskazuje na to jej położenie. Leży dokładnie na osi północ - południe, jest położona w centrum masy lądu stałego Ziemi, jej kąty dzielą deltę Nilu na dwie części, dokładna wysokość, pomnożona przez miliard daje dokładnie średnią odległość Ziemi od Słońca.

Inny korytarz wiedzie do nie dokończonego pomieszczenia zwanego komorą królowej, za którą ciągnie się wąskie, odkryte w kwietniu 1993 roku przejście zakończone niewielkimi drzwiami.

Do dnia dzisiejszego Piramida zabiera rocznie kilka ofiar. Są to najczęściej młodzi chłopcy, którzy na czas wspinają się na sam szczyt. Prowadzi to do częstych upadków z ogromnej wysokości, które kończą się śmiercią. Z piramidą Cheopsa wiąże się wiele pozanaukowych teorii i hipotez nazywanych piramidologią.

Piramida Chefrena została wzniesiona około 2540 r. przed Chrystusem. Chefren - czwarty władca pochodzący z czwartej egipskiej dynastii wzniósł nie tylko piramidę, która miała być jego grobowcem, ale również sfinksa. Pierwotnie piramida Chefrena była wysoka na 143 m. Dziś jest o 7 metrów niższa. Piramida Chefrena posiada bardzo dobrze zachowany do dzisiejszych czasów kompleks grobowy. Należąca do niego Świątynia Sfinksa została jednak odnaleziona dopiero w 1853 r. Wewnętrzne ściany świątyni zbudowane są z czerwonego granitu, a także z wapienia. Do piramidy można wejść od strony północnej. Znajdują się tam dwa wejścia. Jedno z nich położone jest 11 m nad ziemią. Drugie dostępne jest swobodnie dla turystów, ponieważ jest na wysokości otaczającego piramidę gruntu. Idąc podziemnymi korytarzami dochodzimy do komory grobowej. Jej znajdująca się na dole część została wykuta w skale. Tam znajduje się połączony z podłogą, granitowy sarkofag.

Mykerinos był najmłodszym przedstawicielem czwartej dynastii, który zdecydował się na budowę wielkiej piramidy w Gizie. Była ona trzecią i ostatnią z triady tych wielkich budowli. Mykrinos był snem Chefrena, a co za tym idzie wnukiem Cheopsa. Możemy przypuszczać, że nie chciał konkurować ze swoimi przodkami i pragnął uszanować ich dokonania i ich wielkość, dlatego też zbudowana przez niego piramida była najmniejsza. Była wysoka na 67 m, czyli ponad dwukrotnie niższa od piramidy Cheopsa. Jej podstawę stanowił kwadrat o boku 108 m. Dolną świątynię grobową zbudowano z mułowych cegieł. W jej pobliżu znajduje się muzułmański cmentarz. We wnętrzu świątyni ustawiono łupkowe posągi faraona. Obok głównej piramidy Mykerinosa znajdują się trzy mniejsze. Jedna z nich należy prawdopodobnie do Chamerenebty - królowej Egiptu i żony Mykerinosa. Stabilność północnej ściany piramidy została osłabiona bardzo głębokim podkopem. Wspaniały sarkofag, który pierwotnie znajdował się w komorze grobowej zatonął w Atlantyku blisko portugalskiego wybrzeża podczas transportowania go do Anglii.

Wielki Mur Chiński

Jego budowę rozpoczęto w III w. p. n. e. po zjednoczeniu państwa chińskiego. Miał chronić Chiny przed najazdami plemion koczowniczych zwłaszcza Hunów. Jego budowę ukończono w XVI w. Szacuje się, że przy budowie Wielkiego Muru mozoliło się około 300 tysięcy ludzi. Już sama organizacja pracy i zaopatrzenie takiego tłumu robotników były zdumiewającym osiągnięciem.

Mur zaczyna się nad morzem Pohaj na północny wschód od Pekinu i przecina Chiny północne aż do pustyni Gobi. W swej głównej części ma długość 2450 kilometrów. Jest to odległość równa odległości między Londynem i Moskwą. Całość, wraz z bocznymi odgałęzieniami, liczy około 6000 km. Wielki Mur Chiński jest największą budowlą wzniesioną przez człowieka i jedyną, która jest widoczna z kosmosu. Jego szerokość u podstaw wynosi ok. 6,5 m, zaś wysokość 9 m. Na górze mur ma 5,5 m szerokości - wystarczająco, aby mogła po nim maszerować piechota. Budowla ta w zasadzie nigdy nie spełniła swojej funkcji obronnej, ponieważ jego siła zależała nie od wielkości budowli, ale od możliwości obsadzenia go wojskiem oraz od lojalności jego obrońców. Mur spełniał jednak inne niezwykle pożyteczne zadania. Był wykorzystywany jako trasa komunikacyjna w górzystym terenie, do transportu oraz szybkiej wymiany informacji.

Wiszące ogrody w Babilonie

Powstały w Babilonie w okresie państwa Nowobablilońskiego, które swą największą świetność osiągnęło za panowania Nabuchodonozora w pierwszej połowie VI w. p.n.e. (604 - 562 p.n.e.). Nabuchodonozor poślubił księżniczkę medyjską, aby zawrzeć sojusz z Medią - groźnym przeciwnikiem i zbudował dla niej w Babilonie "wiszące ogrody". Wiszące ogrody Semiramidy - tak się je nazywa przypisując mylnie ich założenie w Babilonie asyryjskiej księżniczce żyjącej w IX w p.n.e. Często też Semiramida uchodzi za żonę Nabuchodonozora. Ogrody były zbudowane na siedmiu tarasach siedmiopiętrowej budowli. Uważane były za jeden z 7 cudów świata starożytnego. Sypano ziemie na tych tarasach, były tam drzewa krzewy wodospady stawy, dachy budowano z materiałów nieprzepuszczających wody - smoły ołowiu. Patrząc na miasto z daleka, spoza murów obronnych odnosiło się wrażenie, że ogrody są zawieszone w powietrzu, tym bardziej, że mury zasłaniały podstawę budowli, na której były osadzone. Dlatego nazywano je wiszącymi ogrodami.

Latarnia Morska na wyspie Faros w Aleksandrii

Latarnia morska na Faros, jest kolejnym z 7 cudów starożytnego świata. Została zbudowana około 280 r. p.n.e. - 279 r. p.n.e. na podstawie planów architekta Sostratosa, na polecenie Ptolemeusza I. Możliwe, że pomysłodawcą budowy latarni był sam Aleksander Macedoński. Latarnia znajdowała się na przybrzeżnej wysepce Faros, która mając sztuczne połączenie ze stałym lądem, stanowiła część wejścia do portu w Aleksandrii w Egipcie. Jej wysokości wynosiła około 100 - 120 m. W najwyższej części znajdowało się miejsce na ogromne ognisko rozpalane w nocy oraz wielkie lustro odbijające światło widoczne w promieniu 50 kilometrów. W tamtych czasach była najwyższą budowlą na Ziemi. Szczyt wieży zdobył posąg Posejdona. Niestety budowla ta runęła już w średniowieczu i znamy ją jedynie z opisów i przedstawień na monetach oraz malowidłach.