Na przełomie XV i XVI wieku mieszkańcy Europy zaczęli odejmować dalekomorskie wyprawy, które w konsekwencji przyczyniły się do wielkich odkryć geograficznych i zapoczątkowały europejską ekspansję kolonialną. Ponieważ odkrycia geograficzne zapoczątkowały niezwykle ważny etap w dziejach Europy, należy się zastanowić, jakie były przyczyny ich podejmowania. Należy podkreślić, że podróżowanie nie należało u schyłku średniowiecza do zajęć szczególnie bezpiecznych. Ludzie żyjący w tamtych czasach mieli ograniczone możliwości techniczne i wielce niekompletną wiedzę geograficzną. Rejon Morza Śródziemnego był podróżnikom doskonale znany, jednak wielkie oceany pozostawały dla nich niebezpieczną tajemnicą. Zagrożeniem były sztormy, problemy z aprowizację (zaopatrzeniem) i choroby (szczególnie "popularny" wśród marynarzy szkorbut). Dlaczego zatem ludzie, mimo grożących im niebezpieczeństw, wyruszali na ryzykowne wyprawy? Odpowiedzi może być kilka.
Jedną z nich jest brak metali szlachetnych w Europie. W wyniku szybko rozwijającej się gospodarki towarowo - pieniężnej nastąpił wzrost zapotrzebowania na metale szlachetne jakoś środek płatniczy. Szczególnie widoczne stało się to w drugiej połowie XV wieku. Ilość kruszcu okazała się niedostateczna dla zapewnienia właściwej wymiany towarów. Miało to niekorzystny wpływ na rozwój produkcji.
Kolejną przyczyną był kryzys w handlu lewantyńskim. Już od czasu wypraw krzyżowych kwitła intensywna wymiana handlowa między krajami europejskimi a państwami bliskowschodnimi. Handlowano głównie towarami luksusowymi, jak jedwabie, korzenie, pachnidła, czy owoce południowe. Jednak w XV wieku widoczne są symptomy kryzysu w handlu śródziemnomorskim. Stale wzrastała liczba pośredników w tym handlu, wzrastały też zatem ceny produktów sprowadzanych do Europy. W 1453 r. Turcy zdobyli Konstantynopol, a Azja Mniejsza znalazła się w tureckim władaniu. Turcy nie byli tak życzliwie nastawieni do handlu jak Arabowie. Na dodatek w basenie Morza Śródziemnego stale powiększała się liczba niebezpiecznych korsarzy. Dlatego Europejczycy zaczęli myśleć o innych drogach dotarcia do krajów Wschodu, a przede wszystkim do Indii. Obecnie jednak historycy podważają tę teorię.
Aktualnie uważa się, że jedną z najważniejszych przyczyn odkryć geograficznych kryzys portugalskiej gospodarki feudalnej z XIV i XV wieku, który pchnął zubożałą portugalską szlachtę do poszukiwania dróg poprawy swojej sytuacji ekonomicznej. Perspektywa odkryć geograficznych, zdobywania nowych terenów stanowiła dla tej grupy społecznej szansę na wzbogacenie się.
Do podjęcia przez Europejczyków wypraw oceanicznych przyczynił się zapewne także postęp w technice żeglarskiej (nowe urządzenia ułatwiające żeglugę, jak na przykład kompas), czy rozwój w dziedzinie nauki (pojawienie się teorii o kulistości Ziemi). Nie bez znaczenia była także zwykła, typowa dla ludzi ciekawość świata i żądza przygody. Dla władców rysowała się perspektywa rozszerzenia własnych stref wpływów oraz misja szerzenia chrześcijaństwa wśród czekających na zbawienie "pogan".
