Stanisław Poniatowski (po elekcji przyjął imię August), ostatni król Polski, urodził się w roku 1732. Otrzymał staranne wykształcenie, a dla uzupełnienia edukacji rodzice wysłali go za granicę. Pobyt w Holandii rozwinął jego zainteresowanie sztuką i nauką. Pierwszy raz został wybrany posłem w wieku 18 lat. Mógł się wtedy naocznie przekonać o rozkładzie polskiego parlamentaryzmu. W roku 1753 r. wyruszył w podróż do Francji i Anglii. We Francji zapoznał się z tamtejszą literaturą, filozofią i sztuką. W Wielkiej Brytanii zapoznał się z funkcjonowaniem parlamentu angielskiego, zaskoczyło go duże wykształcenie tamtejszych polityków. Po powrocie do kraju został mianowany stolnikiem litewskim, a następnie wysłany do Petersburga. Oficjalnie miał tam pełnić funkcję sekretarza ambasady angielskiej, a następnie stanowisko ministra pełnomocnego króla Augusta i dworu saskiego. W tym okresie poznał i pokochał żonę następcy tronu rosyjskiego, przyszłą carową Katarzynę II. Związany był z interesami rodziny Czartoryskich, czyli tzw. Familii. W październiku 1763 zmarł August III Sas, król Polski z saskiej dynastii Wettinów. Już od wielu lat elekcje pozostawały "wolne" tylko z nazwy, odbywały się pod okiem państw sąsiednich. Szczególne zainteresowanie sprawami wewnętrznymi w kraju wykazywała Rosja. Katarzyna II chciała by nowym królem polskim został ktoś uległy, nie naruszający interesów Rosji. Wybór padł na stolnika litewskiego, Stanisława Poniatowskiego. W czasie sejmu elekcyjnego, w pobliżu Warszawy stało w pogotowiu cztery tysiące żołnierzy rosyjskich. W tej sytuacji na nowego króla Polski wybrano popieranego przez Rosjan Stanisława Poniatowskiego. Był rok 1764. Poniatowski próbował realizować własną politykę i od razu przystąpił do reform. Utworzono komisję skarbową i wojskową, nieznacznie ograniczono liberum veto. W 1765 r. król założył korpus kadetów (tzw. szkołę rycerską). Była to pierwsza w Polsce szkoła świecka, wychowująca młodzież w duchu postępowym. Dążenie Poniatowskiego do modernizacji kraju doprowadziło do pogorszenia stosunków z Rosją. W Petersburgu pojawiły się poważne obawy, że Rzeczpospolita całkowicie uwolni się od wpływów rosyjskich. Chęć uzyskania samodzielności i większego wpływu na wydarzenia polityczne w kraju doprowadziła Stanisława Augusta do konfliktu z wpływowym rodem Czartoryskich. Za pretekst do interwencji w sprawy wewnętrzne Polski posłużyła Katarzynie II sprawa dysydentów (czyli innowierców). Na terytorium polski wkroczyły wojska rosyjskie, a pod ich osłoną zawiązały się dwie konfederacje dysydentów - w Toruniu i Słucku. Jednak były one za słabe, by coś zdziałać. Wobec tego rosyjski poseł Mikołaj Repnin doprowadził do zawiązania w 1767 r. przez opozycję magnacką konfederacji w Radomiu. W 1768 r. został zwołany Sejm, na którym zagwarantowano prawa innowierców i ustalono tzw. prawa kardynalne (wolna elekcja, liberum veto, prawo wypowiadania królowi posłuszeństwa, wyłączne prawo szlachty do piastowania urzędów i posiadania dóbr ziemskich, pełna władza dziedziców nad chłopami). Gwarantem ustaw była caryca Katarzyna II, był to wyraz utraty samodzielności politycznej przez Polskę. Sejm roku 1768 zahamował rozpoczęty przez króla proces reform. Jednak część szlachty przeciwna była ingerencji Rosji w sprawy Polski i w roku 1768 zawiązała konfederację barską. Rozpoczęła się czteroletnia wojna domowa. Konfederaci ogłosili bezkrólewie i bezskutecznie próbowali porwać Stanisława Augusta. Wydarzenia w Polsce stały się dla Rosji, Prus i Austrii wygodnym pretekstem do dokonania w 1772 r. rozbioru. Stanisław August starał się możliwie opóźnić zwołanie sejmu, mającego usankcjonować nową sytuację w kraju. Sejm trwał rozpoczął się w 1772 r. i obradował z przerwami do 1775 r. Król stosował taktykę opóźniania i biernego oporu, jednak ostatecznie musiał uznać utratę części ziem polskich i kontrolę rosyjskiego ambasadora. Władzę wykonawczą w kraju przejęła Rada Nieustająca, która miała sprawować kontrolę nad królem i wyręczać go w rządach. Osiągnięciem sejmu rozbiorowego było niewątpliwie utworzenie Komisji Edukacji Narodowej, czyli pierwszego w Europie ministerstwa oświaty publicznej i świeckiej. Do jej powstania w dużej mierze przyczynił się król. Przystosował się on do nowej sytuacji i poprzez rozdawnictwo orderów, starostw i urzędów wzmacniał swoją pozycję. Tytułami i wyróżnieniami obdarzał głównie przedstawicieli średniej szlachty, z której chciał utworzyć stronnictwo dworskie (stałoby ono w opozycji do magnaterii). Wiosną 1787 r. Stanisław August spotkał się w Kaniowie z carycą Katarzyną II. Zaproponował jej sojusz w wojnie z Turcją (dzięki czemu Polska mogłaby zwiększyć liczebność armii), wspominał o reformach sejmu, władz skarbowych i wymiaru sprawiedliwości. Jednak rozmowy przyniosły królowi jedynie rozczarowanie. W październiku 1788 r. swoje obrady rozpoczął w Warszawie Sejm Czteroletni, zwany też Wielkim. Sytuacja międzynarodowa była korzystna dla Polski, gdyż Rosja i Austria były zaangażowane w wojnę z Turcją. Prusy deklarowały poparcie dla reform w Polsce, co miało na celu skłócenie jej z Rosją. Król, mimo nawoływań rosyjskiego posła do zerwania sejmu i wyjazdu z Warszawy, ogłosił "jedność z narodem" i pozostał w stolicy. Sejm podjął wiele decyzji o charakterze reformatorskim. Zadecydował o zwiększeniu sił zbrojnych, , nałożył podatek dla szlachty i duchowieństwa, zreformowano też sejmiki i uchwalono prawo o miastach. Najdonioślejszym dziełem Sejmu Wielkiego było uchwalenie w roku 1791 Konstytucji 3 Maja. Była to pierwsza tego typu ustawa w Europie, a druga na świecie (po konstytucji Stanów Zjednoczonych). Wprowadzono pojęcie "naród" (który poza szlachtą obejmował też mieszczaństwo i szlachtę) oraz "obywatel" (każdy mieszkaniec kraju). W wyniku Konstytucji 3 Maja Rzeczpospolita przekształciła się w monarchię konstytucyjną. Działalność Sejmu Czteroletniego przerwała interwencja zbrojna Rosji, która właśnie zakończyła wojnę z Turcją. Katarzyna postanowiła wykorzystać wrogich Konstytucji magnatów. W kwietniu 1792 r. zbuntowani magnaci podpisali w Targowicy akt konfederacji, który ogłaszał Konstytucję 3 Maja za nieważną. Na terytorium Rzeczpospolitej wkroczyły rosyjskie wojska. Tymczasem Stanisław August zupełnie nie wierzył w możliwość odparcia inwazji. Ostatecznie w lipcu 1792 r. sam przystąpił do targowicy. W styczniu 1793 r. umowę rozbiorową zawarły Rosja i Prusy (Austria nie brała udziału w drugim rozbiorze Polski - była w tym czasie zajęta wojną z Francją). Ostatni sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej został zwołany w czerwcu 1793 r. w Grodnie. Jego celem było zatwierdzenie drugiego rozbioru. Król sądził, iż sprawa jest przegrana i nie widział żadnej możliwości oporu. Nie wszyscy jednak pogodzili się z sytuacją. W marcu 1794 r wybuchło powstanie kościuszkowskie. Ostatecznie jednak powstanie upadło. Los Rzeczypospolitej był przesądzony. W październiku 1795 r. trzy mocarstwa dokonały ostatecznego jej podziału. Polska została wymazana z mapy Europy. Miesiąc później abdykował Stanisław August Poniatowski. Po abdykacji Stanisław August żył w Petersburgu. Katarzyna II zmarła w listopadzie 1796 r., a jej syn car Paweł I traktował byłego króla Polski bardzo wyrozumiale. Ostatni polski władca zmarł w Petersburgu 12 lutego 1798 r. i tam został pochowany. W 1938 r. jego prochy przewieziono do rodzinnego Wołczyna na Polesiu.
Ocena Stanisława Augusta Poniatowskiego jest zadaniem niełatwym. W pierwszych latach po utracie niepodległości przez Polskę zarzucano mu uległość wobec Rosji, a wręcz posądzano go o zdradę narodową. Poniatowski nie potrafił skutecznie realizować swoje polityki, wielu badaczy uważa go za władcę miernego, za figuranta polityki Katarzyny II. Krytykuje się go za rozrzutność, dbanie przede wszystkim o własne interesy oraz o brak determinacji w obronie interesów kraju. Decyzja o akcesie do Targowicy, czy udział w sejmie rozbiorowym w Grodnie należą do najczęściej krytykowanych działań króla. Nie należy jednak zapominać, że kryzys, którego kulminacja przypadła na okres panowania Stanisława Augusta, rozpoczął się znacznie wcześniej i był wynikiem splotu czynników, na które bynajmniej ostatni król Polski nie miał wpływu. Już w chwili objęcia przez niego władzy Rzeczpospolita przeżywała problemy gospodarcze, skarb państwowy był pusty, a armia praktycznie nie istniała. Władza królewska była bardzo osłabiona, a jakiekolwiek próby reform były hamowane przez magnaterię. Tymczasem w sąsiedztwie wyrosły trzy potężne mocarstwa (Austria, Prusy i Rosja), które w znacznym stopniu wpływały na wydarzenia w Polsce i dysponowały przeważającymi siłami militarnymi.
Ostatnio jednak podkreśla się zasługi króla dla oświaty, nauki i sztuki oraz próby reform. Przede wszystkim Stanisław August znany jest z mecenatu kultury. Na słynnych obiadach czwartkowych u króla spotykali się najwybitniejsi przedstawiciele polskiej literatury (I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. Zabłocki). W ten sposób chciał upowszechnić nową formę spotkań towarzyskich. Tacy twórcy jak M. Bacciarelli, A. Moszyński, M. J. Mniszech oraz Norblin czy Canaletto byli blisko związani z dworem królewskim. Król założył pierwszy warszawski teatr, za jego panowania zaczęto wydawać też czasopismo "Monitor". Oprócz tego założył szkołę rycerską, a także miał udział w utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej oraz uchwaleniu Konstytucji 3 Maja. W okresie panowania Stanisława Augusta zostały (z jego inicjatywy) przebudowane Łazienki oraz Zamek królewski w Warszawie. Król zgromadził także sporą kolekcję dzieł sztuki i planował założenie muzeum i akademii sztuk pięknych. W dziedzinie gospodarki król był zwolennikiem manufaktur. Z jego inicjatywy w Warszawie powstała mennica, wytwórnia fajansu i ludwisarnia (wytwórnia armat).
Wszystkie wymienione powyżej pozytywne i negatywne działania ostatniego polskiego króla sprawiają, że pozostaje on jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci w historii Polski.
