Turystyka to podróżowanie w calach poznawczych, rekreacyjnych lub wypoczynkowych. Uprawiając turystykę przemieszcza się pieszo lub środkiem lokomocji. Często do uprawiania turystyki potrzebny jest specjalistyczny sprzęt sportowo-turystyczny.

Istnieje kilka podziałów turystyki:

1. ze względu na ilość osób:

    • indywidualna - w pojedynkę lub w małej grupie;
    • zbiorowa - w dużych, zorganizowanych grupach.

2. ze względu na miejsce:

    • krajowa;
    • zagraniczna.

3. ze względu na cel:

    • wycieczkową - zwiedzanie różnych miejsc;
    • uzdrowiskową - wyjazdy do sanatoriów;
    • pobytową - wyjazd i przebywanie w jednym miejscu;
    • tranzytową - przemieszczanie się;
    • pielgrzymkowa - odwiedzanie miejsc kultu religijnego;
    • kwalifikowaną - wymaga odpowiedniego sprzętu i przygotowania fizycznego. Zalicza się do niej: turystyka piesza (nizinna i górska), narciarstwo, speleologia, kolarstwo, żeglarstwo, kajakarstwo, wioślarstwo, motorowodniactwo, nurkowanie itd.

Fenomenem polskiej turystyki na skalę światową jest turystyka pielgrzymkowa. Najważniejszym ośrodkiem pielgrzymkowym katolicyzmu jest Jasna Góra, do której rokrocznie przybywa kilka milionów pielgrzymów, z czego duża część przybywa w pieszych pielgrzymkach, pokonując nawet ponad 600 kilometrów.

W dzisiejszym świecie turystyka należy do dziedzin prężnie się rozwijających. Jest czynnikiem rozwoju kultury i gospodarki. Jest ważnym źródłem dochodów dla ludności mieszkającej w terenach popularnych wśród turystów.

Masowy rozwój turystyki rozpoczął się w XIX wieku. Wcześniej również zdarzały się wyprawy o charakterze turystycznym, ale nie należały do częstych, np. za pierwszą turystkę tatrzańską uważana jest Beata z Kościeleckich Łaska, pani na zamku w Kieżmarku, która odbyła wyprawę wraz z dworzanami i góralami w 1565 roku. Jej ciekawość świata miała dla niej zły efekt - mąż zamknął ją w zamkowej wieży. Pierwszym towarzystwem turystycznym w Europie był powstały w Wielkiej Brytanii w 1857 roku Alpin Club. Na terenach polskich, w zaborze austriackim, powstało w 1873 roku Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, a w 1906 roku - Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Połączenie w 1950 roku tych dwóch organizacji dało Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK). Obecnie, oprócz PTTK, organizacją turystyki kwalifikowanej zajmują się związki sportowe (kajakowy, żeglarki), specjalistyczne związki (np. PZA - Polski Związek Alpinizmu) oraz biura podróży.

W naszym kraju jest wiele miejsc atrakcyjnych pod względem turystycznym. Zaliczają się do nich zarówno obiekty atrakcyjne przyrodniczo, jak i kulturowo. W Polsce znajduje się 11 obiektów wpisanych na listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Są to:

1. Białowieski Park Narodowy - obejmuje puszczę o charakterze pierwotnym, od 1979r.;

2. zespół zamku krzyżackiego w Malborku - gotycki, jeden z najlepszych przykładów średniowiecznej architektury obronno-rezydencjonalnej,

3. 1997 r.;

4. Stare Miasto w Toruniu, od 1997 r.;

5. Stare Miasto w Warszawie, od 1980 r.;

6. Kościół Pokoju w Jaworze - ewangelicki z XVII wieku, od 2001 r.;

7. Kościół Pokoju w Świdnicy - ewangelicki z XVII wieku;, od 2001 r.;

8. obóz koncentracyjny - muzeum Oświęcim-Brzezinka, Pomnik Męczeństwa Narodu Polskiego i Innych Narodów, od 1979 r.;

9. zespół architektoniczny klasztoru Bernardynów z kościołem Matki Bożej Anielskiej i parkiem kalwaryjskim (XVII-XIX wiek) w Kalwarii Zebrzydowskiej, 1999 r.;

10. Kopalnia Soli w Wieliczce, od 1978 r.;

11. Stare Miasto z Wawelem i dzielnicą Kazimierz w Krakowie, od 1978 r.;

12. Stare Miasto w Zamościu - doskonale zachowany układ renesansowy miasta, od 1992 r.

Bardzo atrakcyjne dla odwiedzających są parki narodowe. Jest ich w naszym kraju 23:

1. Babiogórski P.N. - utworzony w 1954 roku, obejmuje ochroną fragmenty naturalnej Puszczy Karpackiej, występuje tu jedyne w Polsce stanowisko okrzynu jeleniego, który jest symbolem Parku i rogownicy alpejskiej. W 1977 roku uznany przez UNESCO za Światowy Rezerwat Biosfery;

2. Białowieski P.N. - utworzony w 1947 roku, obejmuje ochroną fragmenty naturalnie zachowanej puszczy, ostoja żubra, od 1977 roku jest Światowym Rezerwatem Biosfery;

3. Biebrzański P.N. - utworzony w 1993 roku, obejmuje ochroną największy w Europie Środkowej naturalny kompleks niskich torfowisk;

4. Bieszczadzki P.N. - utworzony w 1973 roku, obejmuje ochroną najwyższą część Bieszczadów, z unikatowym w Polsce piętrem połonin. W 1992 roku wraz z Parkiem Krajobrazowym Doliny Sanu, Ciśniańsko-Wetlińskim Parkiem Krajobrazowy i przygranicznymi ukraińskimi obszarami chronionymi uznany za Międzynarodowy Rezerwat Biosfery "Karpaty Wschodnie";

5. P.N. Borów Tucholskich - utworzony w 1996 roku, obejmuje ochroną równinę sandrową porośniętą puszczą, torfowiska;

6. Drawieński P.N. - utworzony w 1990 roku, utworzony w 1996 roku, chroni rzeźbę młodoglacjalną;

7. Gorczański P.N. - utworzony w 1981 roku, chroni fragmenty pierwotnej Puszczy Karpackiej;

8. P.N. Gór Stołowych - utworzony w 1993 roku, obejmuje ochroną jedyne w Polsce góry o budowie płytowej;

9. Kampinoski P.N. - utworzony w 1959 roku, chroni Puszczę Kampinoską położoną w pradolinie Wisły z występującymi licznie zespołami wydm;

10. Karkonoski P.N. - utworzony w 1959 roku, obejmuje ochroną granitoidowe Karkonosze z ich bogatą rzeźbą (skałki krystaliczne o ciekawych kształtach, rumowiska skalne, kotły polodowcowe, jeziora) oraz torfowiskami. Występują tu jedyne w Europie Środkowej stanowisko wierzby lapońskiej i skalnicy śnieżnej - reliktu plejstoceńskiego. Od 1992 roku Światowy Rezerwat Biosfery;

11. Magurski P.N. - utworzony w 1994 roku, chroni charakterystyczny krajobraz gór średnich i niskich;

12. Narwiański P.N. - utworzony w 1996 roku, obejmuje ochroną zróżnicowane zbiorowiska roślinności wodnej, bagiennej i lądowej oraz bogatą awifaunę;

13. Ojcowski P.N. - utworzony w 1956 roku, obejmuje ochroną doliny Prądnika i Sąspówki powstałe w wapieniach jurajskich tworzących skałki o fantastycznych kształtach, jaskinie;

14. Pieniński P.N. - utworzony w 1954 roku, obejmuje ochroną środkową część Pienin zbudowaną z wapieni oraz piaskowców i łupków jurajskich i kredowych, ma bardzo ciekawą rzeźbę. Pasmo przecina piękna przełomowa dolina Dunajca;

15. Poleski P.N. - utworzony w 1990 roku, obejmuje ochroną teren bagienno-torfowy - torfowiska niskie, przejściowe i wysokie, bagna i jeziora krasowe;

16. Roztoczański P.N. - utworzony w 1974 roku, obejmuje ochroną bogatą florę - występują tutaj gatunki borealne, górskie, subatlantyckie, oraz pontyjskie, ostoja koników polskich;

17. Słowiński P.N. - utworzony w 1967 roku, obejmuje ochroną wydmy nadmorskie oraz dwa duże jeziora przybrzeżne. Od 1977 roku Światowy Rezerwat Biosfery;

18. Świętokrzyski P.N. - utworzony w 1950 roku, obejmuje ochroną Puszczę Świętokrzyską, charakterystyczne kwarcytowe gołoborza;

19. Tatrzański P.N. - utworzony w 1954 roku, obejmuje ochroną jedyne w Polsce góry o charakterystycznej rzeźbie wysokogórskiej. Od 1992 roku Światowy Rezerwat Biosfery, a wraz ze słowackim TANAP-em Międzynarodowy Rezerwat Biosfery "Tatry";

20. P.N. Ujście Warty - utworzony w 2001 roku, obejmuje ochroną podmokłe tereny, będące ostoją i terenem lęgowym ptactwa;

21. Wielkopolski P.N. - utworzony w 1957 roku, chroni rzeźbę polodowcową - moreny, drumliny, ozy;

22. Wigierski P.N. - utworzony w 1988 roku, 1 obejmuje ochroną rzeźbę polodowcowa: sandry, moreny, jeziora polodowcowe;

23. Woliński P.N. - utworzony w 1960 roku, chroni porośniętą lasem wysoczyznę morenową z jeziorami i klifowe wybrzeże Bałtyku.

Do rejonów bardzo atrakcyjnych turystycznie należą:

  • Pobrzeże Bałtyckie - atrakcyjne szczególnie w sezonie letnim, ze względu na Morze Bałtyckie;
  • Pojezierze Mazurskie - podobnie jak na Pobrzeżu dominuje tu turystyka w sezonie letnim;
  • Sudety i Karpaty - turystyka całoroczna, zimą narciarstwo, latem turystyka piesza, przez cały rok sanatoryjna.

MIEJSCOWOŚCI TURYSTYCZNO - WYPOCZYNKOWE O DUŻYM ZNACZENIU DLA TURYSTYKI

Arkadia - woj. łódzkie. Zabytki Założony w 1778 roku przez H. Radziwiłłową park o założeniach wczesnoromantycznych - pawilony, Świątynie Diany, Akwedukt, Dom Murgrabiego i inne. W 1821 roku przebudowa. Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie.

Augustów - woj. podlaskie, miejscowość powstała w 156 roku, prawa miejskie uzyskał w 1557 roku. Od 1971 roku miejscowość uzdrowiskowa - wody mineralne i borowiny. Muzeum regionalne.

Baranów Sandomierski - woj. podkarpackie, prawa miejskie nadane w 1623 roku, utracone w 1896 roku. Miastem jest ponownie od 1934 roku. ZabytkiManierystyczna rezydencja Leszczyńskich z przełomu XVI i XVII wieku z narożnymi wieżami, dziedzińcem arkadowym, attyką. Przebudowany pod koniec XVII wieku. W zamku znajduje się obecnie Muzeum Zamkowe, jest tu min. ekspozycja związana z Tarnobrzeskim Zagłębiem Siarkowym. Kościół renesansowy z początku XVII wieku z kaplicami z drugiej połowy wieku XIX.

Bartków - woj. świętokrzyskie. W pobliżu tej wsi rośnie jedno z najstarszych polskich drzew - 650-letni dąb Bartek, jest wysoki na 27 metrów, ma 9 metrów obwodu pnia na wysokości około półtora metra, a średnica korony osiąga około 40 metrów.

Biskupin - woj. kujawsko-pomorskie. Znaleziono to ślady osadnictwa od paleolitu do średniowiecza. W 1933 roku miało miejsce odkrycie znanego grodu obronnego kultury łużyckiej (epoka żelaza, ok. 650 - 550 lat p.n.e.). Gród zbudowany był na ówczesnej wyspie na Jeziorze Biskupińskim, obecnie jest to półwysep, zajmował teren około 2 ha. Osadę otaczał falochron i wał ziemno-drewniany. Na ląd prowadził pomost. Osada składała się z 102 drewnianych domów stojących w 13 rzędach. Było 12 ulic - 11 równoległych i 1 okrężna u podnóża wału. Osada uległa zniszczeniu prawdopodobnie w efekcie walk międzyplemiennych, następnie odbudowana na pierwotnym planie. Około 550 roku p.n.e. opuszczona z powodu podnoszenia się poziomu wód jeziora. Około 400 roku p.n.e. na pozostałościach pierwszej osady wybudowano nową, o charakterze otwartym. Odkryte tu w 1987 roku cmentarzysko kryje prawdopodobnie szczątki mieszkańców Biskupina. Obszar osady jest obecnie rezerwatem archeologicznym z oddziałem warszawskiego Muzeum Archeologicznego. Ma on powierzchnię 21 hektarów, zrekonstruowano osiedle obronne w skali 1:1. Trwają tu prace nad rekonstrukcją pradziejowych technik garncarstwa, tkactwa i ciesiołki, prowadzona jest eksperymentalna hodowla owcy wrzosówki i konika polskiego.

Bochnia -woj. małopolskie. Prawa miejskie nadane w 1253 roku. Wydobycie soli kamiennej od XII wieku. Od XVII - XVII wieku również rozwój sukiennictwa. W czasie II wojny światowej, w latach 1941 - 43 było tu getto, wywieziono około 15 tysięcy osób do obozu zagłady w Bełżcu, obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, na roboty przymusowe w Szebniach, kilka tysięcy rozstrzelano. Zabytki Kopalnia Soli "Bochnia" - obecnie zakład przyrodolecznictwa z podziemną trasą turystyczną. Muzeum. Kościół parafialny w stylu gotyckim (XV wiek) w 1655 roku przebudowany. W kościele polichromia autorstwa Jana Matejki. Osiemnastowieczne kamienice.

Busko Zdrój - woj. świętokrzyskie. Powstało w XII wieku. Prawa miejskie w latach 1287 - 1870 i od 1916 roku. W XV - XVIII wieku ośrodek sukiennictwa. Uzdrowisko balneologiczne od lat 20-tych XIX wieku. Występują tu wody mineralne chlorkowo-sodowo-jodkowe z siarkowodorem, borowiny oraz muł buski z siarką.

Bydgoszcz -woj. kujawsko-pomorskie. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1238 roku - był to wtedy gród warowny, kasztelania. W XIV wieku przez kilka lat była Bydgoszcz w posiadaniu Krzyżaków. ZabytkiGotycki kościół farny z XV wieku; kościół Klarysek z przełomu XVI i XVII wieku; gotycki kościół Bernardynów, przebudowany w połowie XIX wieku; kolegium pojezuickie z początku XVIII wieku, gmach sądu z II połowy XVIII wieku, obecnie siedziba Biblioteki Miejskiej; spichlerze z przełomu XVIII i XIX wieku.

Bystrzyca Kłodzka - woj. dolnośląskie. Osadnictwo słowiańskie od XI wieku. Prawa miejskie nadane w 1253 lub 1319 roku. Ośrodek sukiennictwa i płóciennictwa. W latach 1319 - 1945 należał do Czech. Zabytki Gotycki kościół z II połowy XIII wieku, w końcu XV wieku przebudowany; XVI-wieczny ratusz przebudowany w XIX wieku; fundamenty murów miejskich z basztami z XV i XVI wieku; XVII-wieczne kamienice. Muzeum Filumenistyczne.

Cedynia - woj. zachodniopomorskie. Najbardziej na zachód wysunięte polskie miasto. Gród Mieszka I. W 972 roku wojska polskie dowodzone przez Mieszka I i Czcibora pokonały tu wojska saskie pod wodzą margrabiego Hodona. Prawa miejskie nadane w 1299 roku. Zabytki 2 Kościół gotycki p.w. Narodzenia NMP; ratusz z I połowy XIX wieku; grodzisko z IX-XII wieku otoczone wałem na tzw. Garncarskiej Górze. Muzeum Regionalne.

Chęciny - woj. świętokrzyskie. Lokacja przed 1325 rokiem. Zabytki Kościół p.w. Św. Bartłomieja z II połowy XV wieku; gotycki zespół klasztorny Franciszkanów, zespół klasztorny Klarysek, obecnie Bernardynek z XVII wieku; synagoga z XVII wieku; ruiny zamku z przełomu XIII i XIV wieku. W pobliżu Chęcin znajduje się Jaskinia Raj powstała w dewońskich wapieniach. Długość korytarzy wynosi około 240 metrów. Bogata szata naciekowa. Udostępniana do zwiedzania.

Chojna - woj. zachodniopomorskie. Prawa miejskie nadane przed 1267 rokiem. Rośnie tu jeden z największych w Polsce platanów klonolistnych "Olbrzym" - jest pomnikiem przyrody. Zabytki Gotycki kościół Augustianów; mury miejskie powstałe w II połowie XIII wieku; dwie bramy gotyckie; XV-wieczny ratusz.

Ciężkowice - woj. małopolskie. Prawa miejskie w latach 1348 - 1934 i od 1998 roku. Zabytki Drewniane domy z podcieniami z II połowy XVIII i I połowy XIX wieku; XIX-wieczny ratusz. Niedaleko miejscowości znajduje się rezerwat przyrody nieożywionej "Skamieniałe Miasto".

Czarnolas - woj. mazowieckie. Urodził się tutaj i pisał Jan Kochanowski. W miejscu gdzie była jego posiadłość jest teraz park z kaplicą neogotycką z I połowy XIX wieku. W miejscu słynnej lipy stoi pamiątkowy obelisk. W XIX-wiecznym dworze jest od 1961 roku Muzeum Jana Kochanowskiego, przed Muzeum stoi pomnik poety.

Czersk - woj. mazowieckie. Dawna kasztelania, siedziba książąt mazowieckich. Od roku 1247r stolica Księstwa Czerskiego. Był miastem w latach 1350 - 1870. Zabytki Ruiny gotyckiego zamku książąt mazowieckich z XV - XVI wieku.

Częstochowa - woj. śląskie. Prawa miejskie od 1377 roku. Od wieku XV ośrodek maryjny. Jest stolicą metropolii częstochowskiej (Kościół rzymsko-katolicki). Najważniejszy ośrodek kultu katolickiego w Polsce. Związany jest on z cudownym obrazem Matki Bożej Częstochowskiej z XIV wieku znajdującym się w klasztorze paulinów na Jasnej Górze. Zabytki Zespół klasztorny w stylu gotyku i baroku. Obraz koronowany koronami papieskimi po raz pierwszy w roku 1717, po raz drugi w 2005 roku. W klasztorze udostępniony jest do zwiedzania Skarbiec i Arsenał. W klasztorze znajduje się Droga Krzyżowa pędzla Dudy-Gracza. Kościół p.w. Św. Zygmunta z II połowy XIV wieku, przebudowany w XVII i XVIII wieku; kościół p.w. Św. Andrzeja Apostoła i Św. Barbary z XVII wieku, przebudowany w XVIII i XIX wieku; kościół cmentarny p.w. Św. Rocha i Sebastiana z połowy XVII wieku; archikatedra Św. Rodziny z początku XX wieku; XIX-wieczny ratusz. W dzielnicy Raków znajduje się cmentarzysko kultury łużyckiej - rezerwat geologiczny.

W Częstochowie odbywają się: Międzynarodowy Festiwal Muzyki Sakralnej "Gaude Mater", Festiwal Piosenki Religijnej "Exodus", Triennale Plastyczne "Sacrum", Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Heleny Poświatowskiej.

Częstochowa jest początkiem/końcem Szlaku Orlich Gniazd, Szlaku Jury Wieluńskiej, Wodnego Szlaku Warty.

Dukla - woj. podkarpackie. Miasto w latach 1380 - 1896 oraz od 1934 roku. Zabytki kościół parafialny z II połowy XVIII wieku; późnobarokowy pałac Mniszchów, obecnie Muzeum Historyczne; późnobarokowy zespół klasztorny Bernardynów; ruiny synagogi z II połowy XVIII wieku; cmentarze wojskowe z czasów I i II wojny światowej. Kilka kilometrów na południe od Dukli znajduje się Pustelnia Świętego Jana z Dukli.

Duszniki Zdrój - woj. dolnośląskie. Prawa miejskie uzyskały przed 1324 rokiem. W XV - XVIII wieku rozwój górnictwa i hutnictwa, eksploatacja rud żelaza. Uzdrowisko od 1769 roku. W roku 1826 był tu na kuracji Fryderyk Chopin. Obecnie są tu sanatoria, prewentoria i zakład przyrodoleczniczy. Ośrodek przygotowań olimpijskich - sporty zimowe. Zabytki Młyna papierniczy z XVI wieku - jedyny zachowany w Europie Środkowej; w Rynku kamienice z XVI-XVIII wieku, później przebudowywane.

Frombork - woj. warmińsko-mazurskie. Prawa miejskie w latach 1278-1945 i od 1959 roku. Pracował tutaj i zmarł Mikołaj Kopernik. Zabytki Zespół katedralny z katedrą gotycką, późnobarokową kaplicą biskupa Szembeka, XVII-wieczne ołtarze; pałac biskupów warmińskich z I połowy XVI wieku; obwarowania kompleksu katedralnego z bramami i wieżami z II połowy XIV wieku i I połowy wieku XVI.

Gdańsk - woj. pomorskie. Prawa miejskie od około 1261 - 63 roku. Wiele muzeów, między innymi: Muzeum Narodowe, Muzeum Historii Miasta Gdańska, Muzeum Archeologiczne, Centralne Muzeum Morskie. Obywają się tutaj imprezy: koncerty organowe w Katedrze w Oliwie, festiwale filmowe, Targi Dominikańskie. Zabytki Kościoły gotyckie: Dominikanów, Mariacki, Św. Katarzyny, Św. Jana, Św. Piotra i Pawła, Św. Trójcy; kościoły barokowe: Kaplica Królewska ufundowana przez Jana III Sobieskiego; fragmenty murów miejskich z bramami i basztami gotyckie; Ratusz Główny gotycki; gotycki Dwór Artusa; Manierystyczna Zbrojownia; kamienice z XV - XVIII wieku; Ratusz Staromiejski z XVI wieku, Wielki Młyn nad Radunią z II połowy XIV wieku, Dom Opatów Pelplińskich z I połowy XVII wieku; zespół spichlerzy z XV i XVIII wieku.

Gidle - woj. łódzkie. Od II połowy XVII wieku cel pielgrzymek związany z obrazem Matki Bożej Gidelskiej. Zabytki Wczesnobarokowy kościół (tu obraz M.B. Gidelskiej) i klasztor Dominikanów; późnogotyckie kościół drewniany oraz późnobarokowy parafialny kościół Kartuzów.

Gierłoż - woj. warmińsko-mazurskie. Znajdują się tu ruiny kwatery Hitlera zwanej Wilczym Szańcem. Na kwaterę składało się kilkadziesiąt bunkrów z żelbetu, dworzec, lotnisko, elektrownia. Otoczona stanowiskami artylerii przeciwlotniczej i polami minowymi. Kwatera posiadała bezpośrednie łącze telefoniczne z Berlinem i ważnymi odcinkami frontu. 20 lipca 1944 roku miał tu miejsce nieudany zamach na Hitlera. Zniszczona przez Niemców w styczniu 1945 roku.

Gietrzwałd - woj. warmińsko-mazurskie. Miejsce objawień maryjnych - jedyne w Polsce uznane przez kościół. Najważniejszy ośrodek pielgrzymkowy Warmii. Zabytki Gotycki kościół parafialny; XVIII wieczna kaplica przydrożna.

Gniezno - woj. wielkopolskie. Prawdopodobnie od końca VIII wieku był tu gród Polan. Pierwsza stolica Polski - siedziba Mieszka I i Bolesława Chrobrego.

W tysięcznym roku powstało tu pierwsze polskie arcybiskupstwo. Prawa miejskie nadane w 1238 roku. Muzeum Początków Państwa Polskiego. Zabytki Gotycka katedra zbudowana na miejscu romańskiej z bogatym wnętrzem i słynnymi Drzwiami Gnieźnieńskimi; XII-wieczna kolegiata p.w. Św. Jerzego; kościół Bożogrobowców z II połowy XIV wieku z polichromią.

Golub-Dobrzyń - woj. kujawsko-pomorskie. Muzeum Regionalne Ziemi Dobrzyńskiej. Zabytki Kościół gotycki p.w. Św. Katarzyny; zamek z przełomu XIII i XIV wieku, w początkach XVII wieku przebudowany przez Annę Wazównę; pozostałości XIV-wiecznych murów miejskich; klasycystyczny kościół parafialny p.w. Św. Katarzyny; drewniany dom z podcieniami z II połowy XVIII wieku. Zamek jest miejscem corocznych turniejów rycerskich.

Grunwald - woj. warmińsko - mazurskie. 15 lipca 1410 roku na polach pod tą miejscowością stoczona została jedna z największych bitew średniowiecznej Europy pomiędzy wojskami krzyżackimi pod wodzą Wielkiego Mistrza Zakonu Ulricha von Jungingena, a wojskami polsko-litewskimi pod wodzą króla Władysława Jagiełły i księcia litewskiego Witolda, posiłkowanymi przez oddziały tatarskie, ruskie i czeskie. Po stronie krzyżackiej walczyło około 14 tysięcy jazdy, kilka tysięcy piechoty i artyleria, po stronie polsko-litewskiej 24 tysiące jazdy i kilka tysięcy piechoty. Wojska krzyżackie zostały pokonane, a Wielki Mistrz poległ. Efektem bitwy była zmiana układu sił w środkowo-wschodniej części Europy - Polska wysunęła się na czoło państw tej części Europy, rola Zakonu zmalała. W 1960 roku w pobliżu wsi odsłonięto pomnik upamiętniający bitwę. Blisko pomnika Muzeum Grunwaldzkie.

Henryków - woj. dolnośląskie. Z inicjatywy kanonika wrocławskiego Mikołaja książę Henryk Brodaty założył tu filię opactwa cystersów z Lubiąża. W klasztorze tym powstała słynna Księga Henrykowska. Zabytki Zespół klasztorny cystersów z kościołem a w nim wczesnogotyckie prezbiterium i transept, nawa z I połowy XIV wieku, kaplice z XVI i XVII wieku, barokowa wieża, wystrój wnętrz XVII-wieczny z obrazami Michała Wilmana; klasztor XIII-wieczny, w XVII i XVIII nabrał barokowego charakteru.

Jabłeczna - woj. lubelskie. Ważny ośrodek prawosławny w Polsce. Znajduje się tu jedyny w Polsce męski klasztor prawosławny, zespół cerkiewno-klasztorny składa się z: cerkwi p.w. Św. Onufrego i budynków klasztornych z I połowy XIX wieku; drewnianych kaplic Wniebowzięcia NMP i Św. Ducha z początku XX wieku. Oprócz tego cerkiew grecko-katolicka drewniana a obecnie kościół parafialny p.w. Przemienienia Pańskiego z końca XVIII wieku, przebudowany w II połowie XIX wieku. Żeński klasztor prawosławny z kończ XIX wieku.

Janów Lubelski - woj. lubelskie. Miasto powstałe w 1640 roku. Miasto znane ze stadnin koni. Barokowy zespół klasztorny (dawniej Dominikanów) z kościołem parafialnym p.w. Św. Jana Chrzciciela, XVII-wieczne budynki klasztorne i dzwonnica bramna. Zespół więzienny z XIX wieku.

Jawor - woj. dolnośląskie. Prawa miejskie uzyskał pomiędzy 1250 a 1275 rokiem. Muzeum Regionalne. Zabytki Kościół gotycki; późnogotycki kościół i klasztor Bernardynów; drewniany, barokowy kościół ewangelicki (Kościół Pokoju), fragmenty murów miejskich z XIV - XVI wieku; wieża ratuszowa gotycka; kamienice z XVI - XVIII wieku.

Kalisz - woj. wielkopolskie. Gród z IX - XIII wieku położony na Szlaku Bursztynowym. Prawa miejski od 1260 lub 1368 roku. Odbywają się tu imprezy kulturalne: Kaliskie Spotkania Teatralne, Międzynarodowy Festiwal Pianistów Jazzowych, Kaliskie Dni Muzyki Kameralnej "Jesienna Camerata". Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej. Zabytki Fundamenty kolegiaty z połowy XII wieku w niej prawdopodobnie grobowce Mieszka Starego. Pozostałości grodu. Katedra z prezbiterium gotyckim. Gotycki kościół p.w. Św. Mikołaja. Wczesnogotycki kościół Franciszkanów. Manierystyczny kościół Jezuitów. Zespół klasztorny Bernardynów z Przełomu XVI i XVII wieku.

W okolicy Kalisza rezerwat Torfowisko Lis.

Kalwaria Pacławska - woj. podkarpackie. Ośrodek kultu od czasu budowy kalwarii w II połowie XVII wieku. Zabytki Późnobarokowy kościół i klasztor Franciszkanów; zespół kapliczek kalwaryjskich drewnianych i murowanych z XIX wieku; domy drewniane z podcieniami z XIX wieku.

Kalwaria Zebrzydowska - woj. małopolska. Miasto założone w początkach XVII wieku. W 1602 roku wojewoda - M. Zebrzydowski ufundował klasztor Bernardynów. W 1617 roku nadano prawa miejski. Drugie, po Jasnej Górze, sanktuarium, szczególne nabożeństwo do Męki Pańskiej. Misteria w Wielkim Tygodniu. Ośrodek maryjny od XVII wieku. Zabytki Manierystyczny zespół klasztorny Bernardynów; kalwaria z 42 kaplicami i kościółkami z XVII -XIX wieku.

Kamień Pomorski - woj. zachodniopomorskie. Prawa miejskie od 1274 roku. Latem odbywa się Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej. Zabytki Katedra w stylu romańsko-gotyckim - jeden z najstarszych kościołów na Zachodnim Pomorzu - z XIII-wieczną polichromią i barokowymi organami; kościół p.w. Św. Mikołaja (obecnie Muzeum Regionalne Ziemi Kamieńskiej); gotycki Pałac Biskupów (obecnie miejska biblioteka); zabudowania kapitulne z krużgankami - gotyk; fragment musów miejskich z przełomu XIII i XIV wieku; gotycki ratusz.

Karpacz - woj. dolnośląskie. Miasto położone u podnóży Śnieżki - najwyższego wzniesienia w Karkonoszach. Pierwsi osadnicy to poszukiwacze złota i kamieni półszlachetnych. Prawa miejski nadane w 1959 roku. Ośrodek sportów zimowych - skocznia narciarska, nartostrady, wyciągi narciarskie, tor saneczkowy, domy wczasowe i ośrodki kolonijne, sanatorium dla dzieci. Muzeum Sportu i Turystyki Regionu Karkonoszy.

Kartuzy - woj. pomorskie. Pierwsze ślady osadnictwa pochodzą z epoki kamienia. W 1381 roku początek budowy klasztoru Kartuzów, obok którego powstała wieś klasztorna. W 1772 roku nastąpiła konfiskata klasztornych dóbr, a w I połowie XIX wieku miała miejsce kasata zakonu dokonana przez władze pruskie. W 1923 roku nadano prawa miejskie. Muzeum Kaszubskie. Kartuzy są jednym z głównych ośrodków kultury kaszubskiej. Zabytki Gotycki kościół Kartuzów, wyposażenie XVII-wieczne; fragmenty krużganków, eremu i refektarza zachowane z klasztoru. Blisko Kartuz dwa rezerwaty leśne: Stare Modrzewie i Zamkowa Góra

Kazimierz Dolny - woj. lubelskie. Osadnictwo od czasów neolitu. Prawa miejskie około połowy XIV wieku nadane przez Kazimierza Wielkiego. Muzeum Nadwiślańskie, Muzeum Złotnictwa. Coroczny Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych połączony z Targami Sztuki Ludowej. Zabytki Zamek królewski - zachowała się gotycka wieża zamku górnego oraz ruiny gotycko-renesansowego zamku dolnego; gotycko-renesansowy kościół farny z kaplicami kopułowymi z wieku XVII, wyposażenie wnętrz - manieryzm i barok, są tu jedne z najstarszych w Polsce organów (z I połowy XVII wieku); barokowy klasztor i kościół Reformatów; szpitalny kościół p.w. Św. Anny; w Rynku kamienice podcieniowe z attykami - kamienica Pod Św. Krzysztofem i kamienica Pod Św. Mikołajem i wiele innych kamienic renesansowych i manierystycznych; bożnica z II połowy XVIII wieku; na cmentarzu żydowskim zachowane kilka płyt nagrobnych. W okolicach Kazimierza Dolnego znajduje się rezerwat ornitologiczny - Krowia Wyspa.

Kętrzyn - woj. warmińsko-mazurskie. Ślady osadnictwa pochodzą z młodszego paleolitu. Prawa miejskie nadane w 1357 roku. Muzeum im. W. Kętrzyńskiego. Zabytki Kościół gotycki; gotycki zamek krzyżacki, w którym obecnie wspomniane muzeum; mury miejskie z XIV wieku; loża masońska z 1810 roku.

Kielce - woj. świętokrzyskie. Prawa miejskie od 1364 lub 1412 roku. Zabytki Barokowy Pałac Biskupów Krakowskich w którym obecnie jest Muzeum Narodowe; obok Pałacu katedra z I połowy XVII wieku w II połowie XIX wieku przebudowana, wystrój barokowy; kościół p.w. Św. Trójcy z I połowy XVII wieku, rozbudowany w I połowie XVIII wieku, dobudowano wtedy budynek seminarium; kościół i klasztor Bernardynów na Karczówce, kamienice z XVIII i XIX wieku.

Kletno - woj. dolnośląskie. Znajduje się tu Jaskinia Niedźwiedzia. Ma ona 4 poziomy korytarzy o łącznej długości około 3 km. Powstała w marmurach. Bogata szata naciekowa. W podłożu okryto szczątki zwierząt plejstoceńskich, przede wszystkim niedźwiedzi jaskiniowego - stąd nazwa. Jest rezerwatem przyrody nieożywionej. Udostępniona do zwiedzania.

Kłodzko - woj. dolnośląskie. W X wieku był to czeski gród warowny. Prawa miejskie od 1250-75 roku. W tutejszym klasztorze Kanoników Regularnych powstała pierwsza część Psałterza Floriańskiego. Dobrze rozwinięta baza noclegowa. Muzeum Ziemi Kłodzkiej. Zabytki Późnogotycki kościół parafialny (Joannitów, później Jezuitów), wyposażenie barokowe; barokowe kolegium jezuickie; kościół Franciszkanów z klasztorem w którego refektarzu polichromia; most gotycki na rzece Młynówce z posągami barokowymi; ratusz z XVI-XVIII wieku; kamienice z XVI, XVII i XVIII wieku; twierdza "Kłodzko" z przełomu XVII i XVIII wieku, w wieku XVIII rozbudowana.

Komańcza - woj. podkarpackie. Zabytki Cerkiew grecko-katolicka, drewniana z drewnianą bramą-dzwonnicą z I połowy XIX wieku; drewniana chałupa ze spichlerzem z XIX wieku; klasztor Nazaretanek z I połowy XX wieku, w klasztorze tym w latach 50-tych przetrzymywany był prymas Polski S. Wyszyński.

Koniaków - woj. śląskie. Słynny ośrodek hafciarstwa, koronkarstwa i tkactwa artystycznego. Muzeum Koronek. Izba Muzealna ze sprzętami domowymi, obrazami i rzeźbami.

Kórnik - woj. wielkopolskie. Prawa miejski nadane około 1426-50 roku. W 1961 roku włączono do Kórnika Bnin, w którym znaleziono ślady kultury łużyckiej i z okresu wczesnośredniowiecznego. Największe polskie arboretum (3 tysiące gatunków krzewów i drzew na powierzchni około 40 hektarów). Biblioteka Kórnicka z Muzeum. W pobliskiej miejscowości - Borówcu - Obserwatorium Astronomiczne PAN. Zabytki Gotycki kościół parafialny; zamek barokowy, całkowicie przebudowany w XIX wieku na rezydencję romantyczno-neogotycką; przy rezydencji park.

Kraków - woj. małopolskie. Pierwsze ślady osadnictwa pochodzą z okresu paleolitu. W granicach Polski prawdopodobnie od roku 990. Od 1000 roku siedziba biskupstwa. W XI wieku król Bolesław Chrobry wybudował pierwszą katedrę i zamek na Wawelu. Stolica Polski od około 1040 roku. W 1241 roku miasto zniszczone przez Tatarów - stąd zwyczaj "Hejnału Mariackiego". Prawa miejskie nadane w 1257 roku. Koronacje królów polskich od 1320 roku. Król Kazimierz Wielki założył obok Krakowa dwa miasta Kazimierz i Kleparz z czasem włączone do Krakowa. W 1364 roku ten sam król założył Akademię Krakowską, odnowioną przez królową Jadwigę w (.........) - jest to najstarsza uczelnia w Polsce i jedna z najstarszych na świecie. W 1596 roku przeniesiono stolicę do Warszawy. Miasto ponownie zniszczone podczas Potopu Szwedzkiego. 24 marca 1794 roku ogłoszono tu Insurekcję Kościuszkowską. Zabytki Kraków jest najbogatszym w zabytki miastem Polski. Poniżej wymieniono najważniejsze.

Zespół Wawelu:

  • katedra gotycka, jest to trzecia katedra w tym miejscu, nagrobki min. królów: Kazimierza Wielkiego, Władysława Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta, w kryptach groby królewskie;
  • zamek królewski, rozbudowany w renesansie, w komnatach słynne Wawelskie Arrasy;
  • gotyckie wieże - część średniowiecznych obwarowań.

Kościoły Starego Miasta:

  • romański p.w. Św. Andrzeja Klarysek;
  • romański p.w. Św. Wojciecha;
  • wczesnogotycki Franciszkanów rozbudowany w I połowie XV - dobudowano wtedy część klasztorną z witrażami S. Wyspiańskiego;
  • gotycka bazylika Mariacka ze słynnym ołtarzem autorstwa Wita Stwosza i polichromią Jana Matejki;
  • bazylika p.w. Św. Trójcy przy klasztorze Dominikanów - pierwsze elementy pochodzą z początków gotyku;
  • gotycki p.w. Św. Krzyża,
  • gotycki p.w. Św. Idziego
  • wczesnobarokowy p.w. Św. Piotra i Pawła (dawny Jezuicki),
  • barokowa kolegiata p.w. Św. Anny,
  • barokowy p.w. Przemienienia Pańskiego (pijarski), część budynków klasztornych przebudowana i tam obecnie Muzeum Czartoryskich;
  • barokowy p.w. Św. Marcina - ewangelicki;

Kościoły w innych dzielnicach:

  • barokowy p.w. Nawiedzenia NMP Karmelitów Trzewiczkowych na Pisaku;
  • barokowy p.w. Św. Franciszka Salezego Wizytek na Kleparzu;
  • wczesnobarokowy p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP i Św. Łazarza Karmelitów Bosych;
  • wczesnobarokowy zespół klasztorny Kamedułów na Bielanach z kościołem p.w. Wniebowzięcia NMP;
  • opactwo Cystersów na Mogile z kościołem wczesnogotyckim;
  • opactwo Benedyktynów w Tyńcu zbudowane na pozostałościach romańskiej bazyliki;
  • późnobarokowy zespół klasztorny Paulinów na Skałce, kościół p.w. Michała Archanioła i Św. Stanisława Biskupa, krypta z grobami Jana Długosza, Wincentego Pola, Ignacego Kraszewskiego, Adama Asnyka, Henryka Siemiradzkiego, Stanisława Wyspiańskiego, Jacka Malczewskiego, Karola Szymanowskiego, Ludwika Solskiego i Czesława Miłosza. Jest to sanktuarium Św. Stanisława ze Szczepanowa.

Inne zabytki:

  • gotycka Brama Floriańska z fragmentami murów miejskich i basztami i późnogotyckim Barbakanem;
  • gotycka wieża ratuszowa na Rynku Głównym;
  • gotyckie Sukiennice;
  • Collegium Maius UJ;
  • późnogotycka synagoga tzw. Stara - obecnie oddział Muzeum Historii Krakowa;
  • cmentarz żydowski z XVI wieku przy synagodze Kupa;
  • teatr im. J. Słowackiego;
  • Kamienice Starego Miasta, Kazimierza i Kleparza.

Muzea:

  • Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu;
  • Muzeum Narodowe;
  • Dom Jana Matejki;
  • Muzeum Czartoryskich;
  • Muzeum Stanisława Wyspiańskiego;
  • Muzeum Historyczne Miasta Krakowa z oddziałem w Starej Synagodze;
  • Muzeum Archeologiczne;
  • Muzeum Etnograficzne;
  • Muzeum Przyrodnicze PAN;
  • Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego;
  • Muzeum Farmacji Akademii Medycznej;
  • Muzeum Historii Fotografii;
  • Muzeum Lotnictwa i Astronautyki.

Krosno - woj. podkarpackie. Prawa miejskie nadane przed rokiem 1367. Muzeum Okręgowe. Zabytki Średniowieczny układ urbanistyczny miasta; późnogotycki kościół farny z barokowym wyposażeniem i obrazami oraz rzeźbami gotyckimi; dzwonnica barokowa; gotycki kościół Franciszkanów z zachowaną częścią klasztoru; barokowy kościół i klasztor Kapucynów; Rynek z podcieniowymi kamienicami z XVI - XVIII wieku.

Krotoszyn - woj. wielkopolskie. Prawa miejskie nadane w 1415 roku. Zabytki barokowy kościół i klasztor Trynitarzy; gotycki kościół Braci Czeskich; barokowy kościół drewniany, dom drewniany barokowy.

Kruszwica - woj. kujawsko-pomorskie. W epoce żelaza na wyspie był gród i osady kultury łużyckiej. Prawa miejskie nadane w 1303 roku. Zabytki Kolegiata romańska dwukrotnie przebudowana - w XVI i XIX wieku, po II wojnie światowej doprowadzana do pierwotnego stylu; ruiny zamku z połowy XIV.

Krzemionki Opatowskie - woj. świętokrzyskie. Rezerwat archeologiczny, a w nim neolityczna kopalnia krzemienia pasiastego, jedna z największych w Europie. Zajmuje powierzchnię około 400 hektarów i znajduje się w niej ponad 700 szybów pionowych.

Krzeszów - woj. dolnośląskie. W latach 1242-89 było tu opactwo benedyktyńskie, a od 1292 roku Cystersi przybyli z Henrykowa. Zabytki Opactwo Cystersów z dwoma kościołami - barokowym, parafialnym z polichromią Michała Wilmana i późnobarokowym z polichromią Neunhertza; barokowa kaplica książąt świdnickich; klasztor barokowy.

Książ - woj. dolnośląskie. Zabytki Gotycko-renesansowy zamek Hochbergów z połowy XVI wieku. W czasie II wojny światowej był przygotowany na kwaterę Hitlera; ruiny zamku romantycznego.

Leżajsk - woj. podkarpackie. Prawa miejskie nadane w 1397 roku. Od przełomu XVI i XVII Muzeum Prowincji OO. Bernardynów. Zabytki renesansowo-barokowy kościół i klasztor Bernardynów otoczony murem obronnym z XVII wieku, w kościele obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem - od XVI-XVII wieku otoczony kultem, również barokowa polichromia, XVII-wieczne organy.

Licheń - woj. wielkopolskie. Prawa miejskie od połowy XV do połowy XVII wieku. Od XIX wieku ośrodek pielgrzymkowy o zasięgu ogólnopolskim. Zabytki Neogotycki kościół p.w. Św. Doroty, w nim obraz Matki Bożej Licheńskiej; przy kościele park z kaplicą Św. Maksymiliana Kolbe, pomnikami kardynała Wyszyńskiego i Jana Pawła II i Golgotą ze Stacjami Męki Pańskiej, obok kościoła istniejącego powstaje największa w Polsce bazylika; grób powstańców z 1863 roku.

Lublin - woj. lubelskie. Ślady osadnictwa z VI-VII wieku. Prawa miejskie nadane w 1317 roku. Muzeum Okręgowe; skansen Muzeum Wsi Lubelskiej; Muzeum na Majdanku. Zabytki Stare Miasto, a w jego obrębie: ratusz z XVI-XVII wieku; barokowy kościół Jezuitów, obecnie katedra; kolegium z przełomu XVII i XVIII wieku z Wieżą Trynitarską; gotycki kościół Dominikanów, przebudowany w renesansie; gotyckie fragmenty murów miejskich z bramami; kamienice z XV - XVIII wieku. Poza Starym Miastem: XIV-wieczny zamek królewski z kaplicą p.w. Św. Trójcy w której polichromia rusko-bizantyjska; gotycki kościół Brygidek; gotycki kościół Bernardynów; gotycki kościół i klasztor Karmelitanek Bosych; gotycki kościół Augustianów; barokowy pałac Czartoryskich i Lubomirskich; Nowy Ratusz z I połowy XIX wieku.

Lubomierz - woj. dolnośląskie. Prawa miejskie nadane w 1278 roku. W 1291 roku ufundowany został klasztor Benedyktynek, który uległ kasacie w 1810 roku. Muzeum Pawlaka i Kargula. Zabytki Barokowy kościół z polichromią i klasztor Benedyktynek; neoklasycystyczny ratusz; kamienice z XVI i XVII wieku.

Ludźmierz - woj. małopolskie. Najstarsza osada Podhala. W 1234 roku przybyli cystersi. W Ludźmierzu urodził się Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Zabytki XIX-wieczny kościół p.w. Wniebowzięcia NMP z XV-wiecznym posągiem Matki Bożej, od XVI jest on otoczony kultem, rzeźba dwukrotnie koronowana, po raz pierwszy w 1963 roku, po raz drugi przez Jana Pawła II w 1983 roku; XIX-wieczne domy.

Łańcut - woj. podkarpackie. Miejscowość powstała w połowie XIV wieku. Jeden z większych ośrodków protestantyzmu w Polsce. Ośrodek chasydzki. Festiwale muzyczne. Muzeum Regionalne. Zabytki Rezydencja magnacka: barokowy zamek obronno-mieszkalny wzniesiony dla rodziny Lubomirskich, przebudowany trzykrotnie - dwa razy w II połowie XVIII wieku, w wyniku czego nabrał kształt rezydencji pałacowej, wybudowano wtedy Salę Balową, oranżerię, teatr i bibliotekę, trzecia przebudowa miał miejsce na przełomie XIX i XX wieku; Muzeum Powozów. Kościół i klasztor Dominikanów z XV wieku. Klasztor Boromeuszek z XVIII-XIX wieku. Synagoga barokowa, obecnie w niej Muzeum Judaistyczne.

Łęczyca - woj. łódzkie. W XI-XII wieku była grodem kasztelańskim. Lokacja w 1267 roku. Z Łęczycą związana jest legenda o diable Borucie. Zabytki Kościół gotycki, przebudowany w baroku, kościół i klasztor Bernardynów z XVII wieku; zamek z XIV wieku, teraz muzeum.

Maciejowice - woj. mazowieckie. Prawa miejskie nadane w 1507, a utracone w 1869 roku. 10 października 1794 roku pod Maciejowicami odbyła się bitwa polskiego korpusu dowodzonego przez Tadeusza Kościuszkę z wojskami rosyjskimi pod wodzą gen. Fersena. Zakończyła się ona klęską Polaków i dostaniem się do niewoli rannego Kościuszki.

Malbork - woj. pomorskie. Krzyżacki Marienburg. Prawa miejski od około 1286 roku. W XIV i I połowie XV wieku stolica państwa krzyżackiego i siedziba Wielkiego Mistrza. Muzeum Zamkowe. Zabytki Gotycki zamek krzyżacki na który składają się: Zamek Wysoki z kaplicą NMP; Zamek Średni powstały z przedzamcza z Pałacem Wielkiego Mistrza; Zamek Niski z kaplicą p.w. Św. Wawrzyńca i arsenałem. Gotycki ratusz oraz gotycki kościół parafialny.

Nidzica - woj. warmińsko-mazurskie. Układ miasta szachownicowy. Zabytki Gotycki zamek krzyżacki; gotycki kościół parafialny; neogotycki kościół ewangelicki;

Nieborów - woj. łódzkie. Zabytki Pałac barokowy w którym obecnie znajduje się oddział Muzeum Narodowego w Warszawie, wystrój wnętrz rokokowy i klasycystyczny; budynek dawnego browaru; park geometryczny przekształcony w krajobrazowy; XIX wieczna manufaktura ceramiczna.

Niedzica - woj. małopolskie. Zabytki Kościół gotycki z początki XV wieku, w 1992 roku odkryto w nim XV-wieczne freski; zamek Dunajec - górny gotycki i dolny późnorenesansowy, obecnie w zamku Muzeum Wnętrz i Historii Regionu Spiskiego i Dom Pracy Twórczej Historyków Sztuki. W pobliskim Czorsztynie ruiny gotyckiego zamku.

Niepokalanów - woj. mazowieckie. Jeden z największych na świecie zespołów klasztornych. Został założony przez Św. Maksymiliana Kolbe w 1927 roku. Jest to sanktuarium maryjne. Jest tu kościół p.w. Matki Bożej Niepokalanej Wszechpośredniczki Łaski wybudowany w latach 1948 - 54. Sala pamiątek po założycielu klasztoru.

Nowa Słupia - woj. świętokrzyskie. Prawa miejskie od około 1351 do 1870 roku. Zlokalizowane jest tu Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego im. Mieczysława Radwana. Wybudowane w miejscu znalezienia 45 pieców hutniczych - dymarek z V - X wieku. W sierpniu odbywają się tzw. Dymarki Świętokrzyskie z pokazowym wytopem żelaza wg dawnych technik. Późnorenesansowy kościół parafialny; szkoła pobenedyktyńska z XVIII wieku; pomnik powstańców z 1863 roku; cmentarz wojenny z 1914 roku.

Odry - woj. pomorskie. Cmentarzysko kultury wielbardzkiej z II połowy III wieku n.e. składające się z 27 kurhanów i 10 kamiennych kręgów oraz cmentarzysko z grobami ciałopalnymi i szkieletowymi. Groby były bogato wyposażone - wykazały to badania archeologiczne prowadzone systematycznie od 1962 roku.

Ogrodzieniec - woj. śląskie. Ruiny zamku gotycko-renesansowego rodziny Bonerów. Przebiega tędy Szlak Warowni Jurajskich i Szlak Orlich Gniazd.

Olsztyn - woj. warmińsko-mazurskie. Prawa miejskie nadane w 1353 roku. Zabytki Kościół farny w stylu gotyckim, obecnie katedra; gotycki zamek kapituły warmińskiej, teraz Muzeum Warmii i Mazur; mury miejskie z końca XIV wieku z Bramą Wysoką; spichlerz z przełomu XVII i XVIII wieku.

Olsztyn - woj. śląskie. Przebiega tędy Szlak Orlich Gniazd. Ruiny zamku wybudowanego przez Kazimierza Wielkiego w połowie XIV wieku, zniszczony w czasie Potopu Szwedzkiego.

Opinogóra - woj. mazowieckie. Zabytki Neogotycki zameczek Zygmunta Krasińskiego z parkiem. Obecnie znajduje się tu Muzeum Romantyzmu; neoklasycystyczny kościół z nagrobkiem matki Krasińskiego i kryptą grobową rodziny Krasińskich - jest tu też pochowany Zygmunt Krasiński.

Opole - woj. opolskie. Lokacja przed 1254 rokiem. Festiwal Piosenki Polskiej.

Zabytki. Kolegiata z neogotycką fasada z barokowym wyposażeniem; klasztor Franciszkanów z gotyckim kościołem w którym nagrobki książąt opolskich; klasztor Dominikanów z gotyckim kościołem; kolegium jezuickie z XVI wieku, przebudowane w baroku - teraz Muzeum Śląska Opolskiego; XV-wieczna wieża gotycka; skansen - Muzeum Wsi Opolskiej.

Oświęcim - woj. małopolskie. Lokacja w II połowie XIII wieku. W latach 1940-45 Niemcy zbudowali tu największy obóz koncentracyjny - Auschwitz, w pobliskiej Brzezince obóz koncentracyjny - Birkenau. Obecnie jest tam Muzeum Oświęcim-Brzezinka i Pomnik Męczeństwa Narodu Polskiego i innych narodów. Zabytki Kościoły gotyckie: podominikański i parafialny; ruiny zamku z gotyku.

Paczków - woj. opolskie. Prawa miejskie nadane w II połowie XIII wieku. Zabytki Kościół parafialny gotycki; miejskie mury z 3 wieżami bramnymi i 19 basztami - miasto jest nimi całe otoczone; neoklasycystyczny ratusz z wieżą renesansową; kamienice z XVI-XVIII wieku.

Pelplin - woj. pomorskie. Ślady osadnictwa z epoki kamienia. Od 1276 roku opactwo cysterskie, jego kasata w 1823 roku. Prawa miejskie nadane w 1931 roku. W czasie II wojny 31 światowej był tu zlokalizowany podobóz hitlerowskiego obozu koncentracyjnego Stutthof. Zabytki Gotyckie opactwo Cystersów: kościół, a obecnie katedra; klasztor z XIV i XIX wieku; Muzeum Diecezjalne w którym znajduje się jedyny w Polsce egzemplarz dwutomowej Biblii Gutenberga z połowy XV wieku.

Piątek - woj. łódzkie. Geometryczny środek Polski.

Pieskowa Skała - woj. małopolskie, wieś Sułoszowa. Renesansowy zamek z dziedzińcem arkadowym i manierystycznymi dekoracjami. Barokowa kaplica. Obwarowania bastionowe. Na zamku Muzeum Zamkowe, które jest oddziałem Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu.

Płock - woj. mazowieckie. W XI wieku powstało w Płocku opactwo Benedyktynów. W czasie panowania Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego był faktyczną stolicą Polski. W 1180 roku powstała szkoła kolegiacka, obecne Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Małachowskiego - najstarsza istniejąca szkoła polski. Prawa miejskie nadano w 1237 roku. Muzeum Mazowieckie, Muzeum Diecezjalne. Zabytki Pierwszy kościół renesansowy w Polsce, obecnie katedra; kościół gotycki p.w. Św. Michała; kościół farny z XIV wieku; kościół i klasztor Dominikanów z II połowy XVI wieku; klasycystyczna loża masońska; klasycystyczny ratusz; klasycystyczne kamienice.

Polanica Zdrój - woj. dolnośląskie. Uzdrowisko od XIX wieku, oparte na wodach wodorowęglanowo-wapniowych z radonem. Prawa miejskie od 1945 roku. Domy sanatoryjno-wczasowe, zakład przyrodoleczniczy, pijalnia wód. Odbywa się tu Międzynarodowy Turniej Szachowy im. A. Rubinsteina oraz Ogólnopolski Festiwal Filmów Krótkometrażowych. Muzeum Misyjne OO. Marianów a w nim zbiory etnograficzne z terenów misyjnych.

Poznań - woj. wielkopolskie. W 968 roku założono w Poznaniu pierwsze polskie biskupstwo. 1237 rok - nadanie praw miejskich. Obiekty sportowe: Malta - tor regatowy, tory wyścigów konnych, samochodowy tor wyścigowy, tor saneczkowy, przystanie żeglarskie i wioślarskie. Co pięć lat odbywa się Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy im. H. Wieniawskiego. Międzynarodowy Konkurs Lutniczy im. H. Wieniawskiego. Festiwal Poznańska wiosna Muzyczna. Międzynarodowy Festiwal Chórów Chłopięcych. Ogród botaniczny, ogród dendrologiczny, palmiarnia (największa w Polsce). Muzea: Archeologiczne, Narodowe, Instrumentów Muzycznych, Wiedzy o Środowisku. Galerie Sztuki. Zabytki Gotycka katedra w której podziemiach zachowały się pozostałości przedromańskie i romańskie. Romański kościół Joannitów; barokowy podominikański; gotycki p.w. Św. Katarzyny z klasztorem Dominikanek; kolegiata p.w. NMP; gotycki p.w. Bożego Ciała z klasztorem Karmelitów Trzewiczkowych; gotycki p.w. Św. Marcina, kościół Filipinów z klasztorem barokowym; barokowe klasztory Karmelitów Bosych, Bernardynów i Franciszkanów; Fara z kolegium pojezuickim XVII wieku; barokowy kościół Reformatów; zbór luterański p.w. Św. Krzyża, obecnie kościół rzymsko-katolicki; zamek Przemysława, mury miejskie z XIII, XV i XVI wieku; ratusz z przełomu XIII i XIV wieku; pałac biskupi z XVIII wieku; neoklasycystyczna Biblioteka Raczyńskich;

Pszczyna - woj. śląskie. Prawa miejskie nadane w 1303 roku. Muzeum Prasy Śląskiej. Zabytki Barokowy kościół; pałac z połowy XVIII wieku - obecnie Muzeum Zamkowe; park krajobrazowy z XVIII-XIX wieku; dwór klasycystyczny; kamienice barokowe i klasycystyczne. Skansen Zagroda Wsi Pszczyńskiej.

Pustynia Błędowska - na granicach woj. śląskiego i małopolskiego. Największy w Polsce obszar czwartorzędowych piasków lotnych (pochodzenie fluwioglacjalne). Powierzchnia około 30 km2.

Rogalin - woj. wielkopolskie. Zabytki Barokowo-klasycystycznypałac Raczyńskich, obecnie siedziba poznańskiego oddziału Muzeum Narodowego z galerią malarstwa polskiego i europejskiego; park geometryczny i krajobrazowy, w nim Dęby Rogalińskie. Nad Wartą dęby o obwodzie do 10 metrów, są to pomniki przyrody, największe skupisko starych dębów w Europie.

Rzeszów - woj. podkarpackie. Pierwsze ślady osadnictwa pochodzą z neolitu. Prawa miejskie nadane w 1354 roku. Zabytki Gotycki kościół parafialny; klasztor Bernardynów w skład którego wchodzą: kościół i budynek klasztorny z I połowy XVII wieku; klasztor Pijarów z kościołem i budynkiem klasztornym - barokowe; staromiejska synagoga "Mała" z początku XVII wieku; nowomiejska synagoga "Duża" z początku XVIII wieku; zamek z 1906 roku (zachowana wieża barokowa z dawnego pałacu); pałac Lubomirskich z początku XVIII wieku.

Sandomierz - woj. świętokrzyskie. Pierwsze ślady osadnictwa z neolitu. Prawa miejskie nadane przed 1227 rokiem i ponownie w 1286 roku. Muzeum Diecezjalne Sztuki Kościelnej, Muzeum Okręgowe, Muzeum Literatury im. J. Iwaszkiewicza, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego. Zabytki Gotyckie kościoły: katedralny z II połowy XIV wieku z malowidłami z XV wieku; p.w. Św. Pawła z barokową dzwonnicą; szpitalny p.w. Św. Ducha. Gotycki zespół klasztorny Dominikanów. Barokowy kościół i klasztor Benedyktynek. Barokowy klasztor Reformatów. Synagoga barokowa. Fragmenty murów miejskich z XIV i XVI wieku z bramą gotycką. W miejscu grodu zamek ufundowany przez Kazimierza Wielkiego w połowie XV wieku. Ratusz renesansowy. Barokowa kamienica Oleśnickich.

Sanok - woj. podkarpackie. Lokacja w 1339 roku. Spływy kajakowe z Sanoka do Przemyśla. Rejon Sanoka to tereny narciarskie. Zabytki Gotycko-renesansowy zamek w którym obecnie Muzeum Historyczne z kolekcją ikon. Muzeum Budownictwa Ludowego - park etnograficzny z budynkami drewnianymi regionalnymi z XVIII - XIX wieku.

Smardzewice - woj. łódzkie. Zabytki Barokowy kościół i klasztor Franciszkanów. W lasach smardzewickich ośrodek hodowli żubrów, udostępniony turystycznie.

Sopot - woj. pomorskie. Od końca XIII wieku w dobrach oliwskich Cystersów. Prawa miejskie od 1901 roku. W Operze Leśnej coroczny Międzynarodowy Festiwal Piosenki. Muzeum Esperanta.

Spała - woj. łódzkie. Ośrodek Przygotowań Olimpijskich - sporty letnie. Myśliwska rezydencja prezydentów Polski. Drewniany kościół w stylu zakopiańskim z okresu międzywojennego.

Suchowola - geometryczny środek Europy.

Sulejów - woj. łódzkie. W II połowie XII wieku powstanie opactwa cystersów. Prawa miejskie nadane w 1292 roku, pozbawiony w latach 1870 - 1927. Zabytki Opactwo cystersów z kościołem późnoromańskim o wyposażeniu barokowym i rokokowym, z klasztoru zachowało się tylko zachodnie skrzydło z kapitularzem romańskim, w którym teraz Muzeum Regionalne PTTK, gotyckie obwarowania, arsenał z przełomu XVI i XVII wieku.

Supraśl - woj.. podlaskie. Około 1500 roku powstał klasztor Bazylianów fundacji Chodkiewiczów. W XIX wieku nastąpiła kasata zakonu a klasztor zmieniona na prawosławny. Prawa miejskie nadane w 1919 roku. Zabytki Zespół klasztorny Bazylianów z pozostałościami cerkwi gotyckiej; pałac barokowy; budynki klasztorne z XVIII - XIX wieku.

Szczecin - woj. zachodniopomorskie. 1243 rok - lokacja miasta. Obiekty sportowo-turystyczne: przystań kajakowa i żeglarska, tor regatowy, tor motokrosowy, aeroklub, tor kolarski, hale sportowe, pływalnie i kąpieliska. Muzeum Narodowe, Muzeum Historii Miasta, Muzeum Historii Medycyny i Farmacji. Zabytki Stare Miasto: katedra p.w. Św. Jakuba z XIII - XV wieku; kościół Franciszkanów z XIV wieku; kościół p.w. Św. Piotra i Pawła z II połowy XV wieku; zamek książąt pomorskich w miejscu gdzie był gród; ratusz z XIII - XV wieku; bramy miejskie z baroku; Pałac Sejmu Stanów z XVIII wieku, teraz Muzeum Narodowe; Duży i Mały Spichlerz z XV wieku. Zabytki uległy znacznemu zniszczeniu w czasie II wojny światowej, po wojnie częściowo zrekonstruowane.

Szczytno - woj. warmińsko-mazurskie. Muzeum Warmii i Mazur. Zabytki Ruiny zamku krzyżackiego z końca XIV wieku; kościół ewangelicki z początku wieku XVIII.

Szklarska Poręba - woj. dolnośląskie. Około 1366 roku powstała tu najstarsza na Śląsku huta szkła. Prawa miejskie od 1959 roku. Ośrodek wypoczynkowo-turystyczny. Punkt wyjścia z zachodnie Karkonosze. Ośrodki wczasowe, pensjonaty, wyciąg na Szrenicę, nartostrady. Wodospady: Kamieńczyka i Szklarki. Muzeum Braci Hauptmanów.

Ślęża - woj. dolnośląskie. Wzgórze Przedgórza Sudeckiego. Na szczycie wieża widokowa i dwór z XIV-XV wieku. Rezerwat krajobrazowy Góra Sobótka ze stanowiskami roślin reliktowych i zabytkami archeologicznymi. Ślęża od VII w. p.n.e. do początków średniowiecza była miejscem kultu dla różnych ludów. Grupa rzeźb kamiennych związanych z kultem, tzw.: panna z rybą, dzik, grzyb, niedźwiedź i mnich.

Świdnica - woj. dolnośląskie. Lokacja miasta przed 1267 rokiem. Muzeum Dawnego Kupiectwa Śląskiego. Zabytki Barokowy, ewangelicki kościół Pokoju z wystrojem barokowym. Gotycki kościół parafialny. Gotycki kościół p.w. Św. Barbary. Barokowy kościół p.w. Św. Krzyża. Barokowy kościół p.w. Św. Józefa przy klasztorze Urszulanek. Barokowe kolegium jezuickie. Ratusz z XVI wieku, przebudowany w wieku XVIII i XIX. Barokowy Pałac Opatów Lubiąskich z I połowy XVIII wieku. Kamienice z XVI-XVIII wieku.

Święta Katarzyna - woj. świętokrzyskie. W II połowie XV wieku założono tu klasztor Bernardynów, od 1817 roku klasztor Bernardynek. Węzeł pieszych szlaków turystycznych. Zabytki Kościół i klasztor z połowy XVII wieku.

Święta Lipka - woj. warmińsko-mazurskie. Sanktuarium maryjne. Kult związany z figurą Matki Bożej. Świętolipskie Wieczory Muzyczne. Zabytki Barokowy kościół p.w. NMP i klasztor Jezuitów. W kościele obraz Matki Bożej Świętolipskiej. Przykościelne Muzeum.

Święty Krzyż - woj. świętokrzyskie. Założone w XII wieku z fundacji Bolesława Krzywoustego opactwo benedyktyńskie. Kasata w 1819 roku. W 1936 roku przybyli misjonarze oblaci i nastąpiło odrodzenie klasztoru. Zabytki Kościół barokowo-klasycystyczny; gotycki klasztor; rokokowo-klasycystyczna kaplica Oleśnickich; barokowa dzwonnica; klasycystyczna dzwonnica. W kościele relikwia Krzyża Świętego. Pod koniec XIX wieku w przyklasztornej bibliotece, w oprawie księgi odkryto tekst Kazań Świętokrzyskich.

Tokarnia - woj. świętokrzyskie. Oddział Muzeum Wsi Kieleckiej - Park Etnograficzny a w nim budownictwo regionu świętokrzyskiego, nadwiślańskiego, lessowego, wyżynnego i małomiasteczkowego.

Toruń - woj. kujawsko-pomorskie. Prawa miejskie nadano w 1233 roku. Muzeum Okręgowe, Muzeum Etnograficzne, Galeria i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka, Galeria Sztuki. Od 1933 roku w Toruniu odbywa się Międzynarodowy Festiwal Sztuki Operatorów Filmowych. Ogród Botaniczny. Zabytki Stare i Nowe Miasto zachowały średniowieczny układ architektoniczny. Kościoły:

  • gotycki p.w. Św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty;
  • gotycki pofranciszkański z malowidłami ściennymi;
  • barokowy Reformatów;
  • barokowy p.w. Św. Ducha poewangelicki, teraz Jezuitów;

Ruiny zamku krzyżackiego z XIII-XIV wieku. Spichlerze z XIV-XVII wieku. Mury miejskie z XIII-XIV wieku. Gotycki ratusz staromiejski, obecnie Muzeum Okręgowe. Barokowy Pałac Biskupów Kujawskich. Barokowe pałace: Meissnerów i Fengerów. Kamienice z XIII-XIX wieku (m.in. Dom Kopernika, a obecnie muzeum). Secesyjny teatr. Pozostałości dwóch pierścieni fortyfikacji wokół z przełomu XIX i XX wieku.

Treblinka - woj. mazowieckie. W czasie II wojny światowej był tu hitlerowski obóz pracy - Treblinka I - w nim 10 tysięcy więźniów, z których wielu zginęło oraz hitlerowski obóz zagłady - Treblinka II - zginęło 750 tysięcy osób pochodzenia żydowskiego. Na przełomie lat 50-tych i 60-tych ubiegłego wieku na terenie byłego obozu powstał pomnik - mauzoleum i symboliczny cmentarz.

Tum - woj. łódzkie. Zabytki Kościół parafialny, dawniej kolegiacki - romańska, kamienna bazylika z połowy XII wieku, przebudowany dwukrotnie w XV i XVIII wieku, zrekonstruowany po wojnie. W kościele pozostałości romańskiej polichromii. Kościół drewniany z XVIII wieku. Grodzisko Szwedzka Góra z VI - XII wieku, otoczone pięciometrowym wałem.

Wadowice - woj. małopolskie. Lokacja w 1327 roku. W Wadowicach urodził się 18 maja 1920 roku Karol Wojtyła - papież Jan Paweł II. Muzeum Dom Rodzinny Ojca Świętego Jana Pawła II. Zabytki Kościół parafialny z końca XVIII wieku; dwór z I połowy XIX wieku.

Wambierzyce - woj. dolnośląskie. Ośrodek pielgrzymkowy, kult Matki Bożej - od XII wieku. Zabytki Parafialny kościół z przełomu XVII i XVIII wieku z barokowym wystrojem. W kościele gotycka figurka Matki Bożej z Dzieciątkiem. Zespół kalwaryjski z XVII i XIX wieku.

Warszawa - woj. mazowieckie. Prawa miejskie nadane około 1300 roku. Od 1596 roku stolica Polski. Zabytki:

  • Zamek Królewski z przełomu XVI i XVII wieku, spalony w 1944 roku, odbudowany w latach 1971-1982;
  • zespół parkowo-pałacowy - Łazienki z Pałacem na Wodzie z II połowy XVIII wieku, rekonstrukcja po II wojnie światowej;
  • Wilanów - zespół parkowo-pałacowy z XVII-XIX wieku;
  • kościoły m.in. bazylika archikatedralna p.w. Ścięcia Św. Jana Chrzciciela z XIV-XV wieku;
  • pałace:
      • Pałac Namiestnikowski z XVII wieku;
      • Pałac Krasińskich z końca XVII wieku;
      • Belweder z XVIII wieku.
  • mury obronne z XIV-XVI wieku, po II wojnie światowej zrekonstruowane;
  • kamienice z XVIII i XIX i wieku.

Wąchock - woj. świętokrzyskie. W końcu XII wieku założono opactwo Cystersów. W 1454 roku nadanie praw miejskich przyklasztornej osadzie. Zabytki Opactwo Cystersów z romańskim kościołem o barokowym wyposażeniu, w klasztorze romański kapitularz i gotycki refektarz, pałac opatów z XVI wieku.

Wieliczka - woj. małopolskie. Lokacja w 1290 roku. Uzdrowisko od 1974 roku. Zabytki Muzeum Żup Krakowskich powstałe w zabytkowej części kopalni z kaplicami. Kościół i klasztor Reformatów z XVII wieku. Kościół drewniany filialny z XVI wieku.

Wigry - woj. podlaskie. Zabytki Barokowy zespół klasztorny Kamedułów z kościołem i eremami z przełomu XVII i XVIII wieku.

Wrocław - woj. dolnośląskie. Ślady osadnictwa z neolitu. W państwie Piastów od około 990 roku. W tysięcznym roku powstało biskupstwo podlegające Gnieznu. Lokacja miasta na lewym brzegu Odry w roku 1214, na prawym w 1263 roku. Muzea: Narodowe z Oddziałem Panorama Racławicka, Muzeum Miejskie, Muzeum Historyczne, Muzeum Archidiecezjalne. Zabytki Zabudowa Ostrowa Tumskiego i Piaskowej Wyspy:

  • katedra p.w. Św. Jana Chrzciciela z II połowy XIII wieku, przebudowana w XIV-XVI wieku;
  • kościół p.w. Św. Idziego z I Połowy XIII wieku;
  • kościół p.w. Św. Idziego z przełomu XIII i XIV wieku;
  • kościół p.w. Św. Marii Magdaleny z połowy XIV wieku;
  • kościół p.w. NMP na Piasku z XIV-XV wieku.

Dawne kolegium jezuickie, obecnie uniwersytet z XVIII wieku; XIII-wieczny ratusz rozbudowany w XV i XVI wieku; kamienice przy Rynku, XVIII-wieczne pałace; mury miejskie z XIII i XIV wieku.

Zakopane - woj. małopolskie. Osada z XVI wieku, spopularyzowana przez Tytusa Chałubińskiego w XIX wieku. Od końca XIX wieku uzdrowisko. Prawa miejskie nadane w 1933 roku. Największy polski ośrodek sportów zimowych i turystyki górskiej. Kolej linowa na Kasprowy Wierch, linowo-terenowa na Gubałówkę i krzesełkowa na Butorowy Wierch. Uzdrowisko klimatyczne. Na stokach Krokwi skocznie narciarskie. W Antałówce basen z wodą z ciepłych źródeł. Muzeum Tatrzański im. Tytusa Chałubińskiego; Muzeum Jana Kasprowicza na Harendzie, Muzeum Karola Szymanowskiego w Atmie, Muzeum Kornela Makuszyńskiego, Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza, Zagroda Jana Krzeptowskiego "Sabały", Izba Pamięci Bronisława Czecha. Galeria Władysława Hasiora. Imprezy kulturalne: Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich, Jesień Tatrzańska. Rozbudowana infrastruktura turystyczna. Punkt wyjściowy w Tatry. Zabytki Barokowy, drewniany kościół p.w. Matki Bożej Częstochowskiej, przy nim Pęksów Brzysk - Stary Cmentarz, na nim pochowani m.in. Sabała, Stanisław i Helena Marusarzowie, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Stanisław Witkiewicz, Władysław Orkan. Kościół neogotycki p.w. Najświętszej Rodziny, kościół drewniany p.w. Św. Jana Ewangelisty na Harendzie. Chaty góralskie z XIX wieku przy ulicy Kościeliskiej. Kaplica p.w. Św. Krzyża i klasztor Albertynek (dawny Albertynów) na Kalatówkach, kaplica w Jaszczurówce projektu Stanisława Witkiewicza. Wille: Atma, Koliba, Harenda, Oksza, Witkiewiczówka, Pod Jedlami.

Zamość - woj. lubelskie. Prawa miejskie nadane przed 1580r. - miasto-twierdza. Imprezy kulturalne: Zamojskie Dni Muzyki, Międzynarodowe Spotkania Wokalistów Jazzowych, Biennale Fotografii Krajoznawczej, Zamojskie Lato Teatralne, Jazz na Kresach. Zabytki Stare Miasto jest przykładem renesansowego układu urbanistycznego. Początek budowy pod koniec XVI wieku. Otoczone jest fortyfikacjami bastionowymi z bramami. Pałac, ratusz, kolegiata (obecnie katedra) z końca XVI wieku; cerkiew i synagoga z początku wieku XVII; wokół Rynku Wielkiego i Solnego kamienice z podcieniami z XVII wieku.

Ząbkowice Śląskie - woj. dolnośląskie. Lokacja w 1287 roku. Zabytki Kościół parafialny gotycki; kościół i klasztor Dominikanów z XVII wieku; ruiny zamku z I połowy XVI wieku; fragmenty murów miejskich z XIV wieku.

Zielona Góra - woj. lubuskie. Prawa miejskie nadane w 1323 roku. Muzeum Wsi Lubuskiej. Imprezy kulturalne: Biennale Sztuki Nowej, Międzynarodowe Spotkania Muzyczne Wschód-Zachód, Festiwal Dziecięcych Zespołów Pieśni i Tańca, Dni Zielonej Góry ze świętem winobrania. Zabytki Gotycki kościół parafialny, poewangelicki kościół drewniany z połowy XVIII wieku, mury miejskie, XVI-wieczny ratusz.

Złotoryja - woj. dolnośląskie. Od XII-XIV wieku zaczęto wydobywać tu złoto. Prawa miejskie nadane w 1211 roku. Zabytki Romańsko-gotycki kościół parafialny; fragmenty murów z XIV wieku; baszta z XIV wieku; kamienice z XVI-XVIII wieku.

Zubrzyca Górna - woj. małopolskie. Orawski Park Etnograficzny z drewnianymi budynkami w stylu orawskim i żywieckim z XVIII i XIX wieku.

Zyndranowa - woj. podkarpackie. Zabytki Muzeum Kultury Łemkowskiej - zagroda łemkowska z 1860 roku; prawosławna cerkiew Świętego Mikołaja z XIX-wiecznym wyposażeniem; drewniane domy z końca XIX wieku, w jednym Żydowska Izba Pamięci.

Żelazowa Wola - woj. mazowieckie. Urodził się tutaj Fryderyk Chopin (1810 roku). Dom, w którym urodzi się kompozytor jest obecnie muzeum poświęconym jego pamięci. Dwa pomniki Chopina. Latem odbywają się koncerty muzyki Chopinowskiej.

Żywiec - woj. śląskie. Prawa miejskie pomiędzy 1272 a 1327 rokiem. Zabytki Gotycki kościół parafialny z XV wieku z wieżą, dzwonnicą; kościół Św. Krzyża z prezbiterium gotyckim; XV-wieczny zamek, w II połowie XVI wieku rozbudowany dla Komorowskich i w I połowie XVIII wieku dla Wielopolskich, później dla Habsburgów; park z I połowy XVIII wieku, w XIX wieku.