URBANIZACJA:

Urbanizacja jest pojęciem dosyć ogólnym, jednak ściśle dotyczy rozwoju miejskiej sieci osadniczej. Może także oznaczać:

  • zmianę osad wiejskich w osady o prawach miejskich,
  • zwiększenie liczby ludności zamieszkującej w miastach,
  • zakładanie nowych miast,
  • rozwój już istniejących osad miejskich,
  • przenikanie do wsi stylu życia charakterystycznego dla ludzi mieszkających w miastach, co przejawia się w mianie przyzwyczajeń. Przeważnie dzieje się tak, gdy ktoś wyjechał ze wsi do miasta na studia lub do pracy sezonowej. Wówczas wiele pozostałych mieszkańców zaczyna przejmować miejską kulturę jako swoistego rodzaju modę. Często również ten miejski styl życia jest przenoszony na obszary wiejskie przez letników lub osoby posiadające w tych okolicach swoje letnie domki.
  • wprowadzanie do osad miejskich budownictwa i architektury specyficznych dla miast, czyli np. wysokiej zabudowy o wielu kondygnacjach,
  • wzrost liczby ludzi, którzy pracują w sektorze pozarolniczym, czyli w przemyśle lub usługach.

POCZĄTKI SIECI OSADNICZEJ:

Pierwsze miasta związane były z tzw. lokacją, czyli zakładaniem miast na podstawie aktu prawnego, w którym określone były zasady ich zagospodarowania przestrzennego. Początki takich miast są datowane na wiek XIII. Największą liczbę miast założono w okresie średniowiecza. I tak w roku 1500 w Polsce istniało około 690 miast, z czego do największych zaliczano:

  • Gdańsk,
  • Toruń,
  • Lublin,
  • Kraków,
  • Elbląg,
  • Poznań.

Mniej więcej do XV wieku została ukształtowana sieć miast na obszarze naszego kraju. Wówczas znajdowały się one w niewielkiej odległości od siebie tak, by można było się swobodnie przemieszczać między nimi konno lub pieszo. Wymuszało to regularne ich rozmieszczenie w odległości średnio 15-20 km od siebie. Również zabudowa tych miast była charakterystyczna. W centralnej części znajdował się rynek, z którego wychodzące ulice przecinały się pod kątem prostym. Widać to do dzisiaj w układzie centralnych części tych miast. Miasta pełniły wówczas funkcje handlowe, administracyjne oraz obronne, gdyż były niejednokrotnie otoczone murem, natomiast wsie miały za zadanie dostarczać pożywienie do miast. Ten okres związany był z silnymi wpływami zachodu, toteż do dzisiejszego dnia wyraźnie widać gęstszą sieć miejską w pasie zachodnim od Pomorza przez Wielkopolskę po Śląsk. W okresie średniowiecza powstały między innymi Warszawa.

Liczba miast wzrosła prawie o 230 w dobie renesansu. Wówczas zakładano tzw. miasta rezydencjonalne, których funkcje związane były ze służbą dla pobliskich dworów magnackich. Ich zabudowa była dyktowana nowymi trendami zaczerpniętymi z włoskiego renesansu. Wprowadzono również nowość w dziedzinie obronności miast - fortyfikacje bastionowe. Przykładem tego typu miasta jest Zamość.

Druga połowa XVII i cały XVIII wiek przyniosły wiele zniszczeń z powodu licznych wojen. Znaczna ilość miast została całkowicie zniszczona lub spalona. Wojny przyniosły także straty w ludziach, dlatego wiele miast zostało zdegradowanych do miana wsi.

Barok związany jest z odbudową niektórych zniszczonych miast oraz z powstawaniem rezydencji, mających zabudowę typu pałacowo-ogrodowego.

Na przełomie wieki XIX i XX nastąpiło znaczne zróżnicowanie tempa i kierunku rozwoju miast, co wynikało głównie z podziałem kraju między trzech zaborców. Największy rozwój cechował miasta zaboru pruskiego. Dotyczyło to głównie miast dużych, w których lokowano przemysł. Stawały się one również ważnymi ośrodkami społeczno-gospodarczymi. Miasta małe natomiast odgrywały niewielką rolę lub całkowicie upadały na skutek odpowiednich działań podejmowanych w ramach polityki władz. Nieco inaczej sprawa wyglądała na terenach zabory austriackiego i rosyjskiego. Tutaj małe miasta praktycznie przestały się rozwijać i powoli zanikały, rozwój dużych natomiast został w znacznym stopniu zahamowany na skutek niskiego tempa industrializacji w tych zaborach.

Po odzyskaniu wolności, co przypada na druga połowę XIX wieku i początek XX, rozpoczął się żywiołowy wzrost liczby mieszkańców miast. Było to wynikiem zmechanizowania wielu gałęzi przemysłowych oraz zniesieniem pańszczyzny. Przywrócono wówczas wiele zdegradowanych w czasie zaborów osad do rangi miast. Poza tym podjęto kroki mające na celu scalenie sieci osadniczej na terenie Polski. Wybudowano wówczas miasto Gdynię oraz Centralny Okręg Przemysłowy. Potem nastąpił kolejny zastój w rozwoju miast na skutek wybuchu II wojny światowej. Przyniosło to kolejne straty w ludności, w tym w znacznej mierze ludności miejskiej. Działania wojenne przyczyniły się również do zrujnowania znacznej liczby miast, w tym Wrocławia, Gdańska i Warszawy.

SIEĆ OSADNICZA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ:

Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczął się dynamiczny rozkwit dużych ośrodków miejskich i proces odbudowy miast zniszczonych na skutek wojny. Było to spowodowane przede wszystkim rozwojem technologicznym, który spowodował powstawanie nowych zakładów w miastach dużych i średnich, co zapewniło im szybki rozwój. Powstawały nowe etaty dzięki pracochłonnym gałęziom przemysłowym. Zaczęto budować na peryferiach miast w niedalekiej odległości od zakładów przemysłowych duże osiedla robotnicze, gdzie zamieszkiwała imigrująca do miast siła robocza. Taka sytuacja przyczyniła się do rychłego zwiększenia migracji ze wsi do miast, a co za tym idzie wzrost liczby ludności na zamieszkujących na obszarach miejskich. W okresie 1950-1999 na terenie 5 największych miast w Polsce, czyli:

  • Warszawy,
  • Łodzi,
  • Krakowa,
  • Poznania,
  • Wrocławia

łącznie liczba mieszkańców zwiększyła się z 2,4 mln do 4,4 mln. Podobnie znacznie zwiększyła się liczba ludności w innych dużych miastach, jak w:

  • Szczecinie,
  • Lublinie,
  • Gdańsku,
  • Bydgoszczy,
  • i innych.

Warto jednak zauważyć, iż w regionach o największym wskaźniku urbanizacji odsetek ludności miejskiej wzrósł nieznacznie. Przyczyną tego jest kierowanie ludności przybywającej ze wsi na obszary peryferyjne miast, gdzie zlokalizowana była najczęściej działalność przemysłowa.

Rozmieszczenie miast w granicach kraju wykazuje duże zróżnicowanie. Najwięcej miast znajduje się na południu, gdzie związane jest głównie z dawnym lokowaniem ośrodków górniczych na obszarach zasobnych w surowce mineralne. Tak właśnie sytuacja wygląda głównie w województwie śląskim, gdzie znajduje się aż 13 wielkich miast Polski o liczbie mieszkańców ponad 200 tysięcy. Ogólnie miast o takiej liczbie osób jest około 19. Ponadto istnieje w kraju 50 miast, w których zamieszkuje 50 tysięcy i więcej ludności. Biorąc pod uwagę łączną liczbę miast średnich i dużych, jest ich w Polsce około 92, w których w roku 1999 koncentrowało się niemal 38% ludności polskiej. Stanowiło to 62% ludności miejskiej.

Dziś wyraźnie widać, że znaczna przewaga miast średnich i dużych tworzy wraz z przyległymi do nich obszarami aglomeracje miejskie, czyli zespoły poszczególnych jednostek osadniczych, które są powiązane miedzy sobą silnymi związkami kapitałowymi, ludzkimi oraz ekonomicznymi. W Polsce mamy do czynienia z dwoma rodzajami aglomeracji:

a. aglomeracje ukształtowane - do nich należą następujące aglomeracje:

          • aglomeracja katowicka - największa w kraju, zamieszkuje w niej prawie 3,5 mln osób, w jej skład wchodzi 35 miast ponad 20-stotysięcznej liczbie mieszkańców, w tym miasta konurbacji GOP-u, funkcją przewodnią jest przemysł,
          • aglomeracja warszawska - z 2,6 mln mieszkańców, aglomeracja monocentryczna, centralnym ośrodkiem jest Warszawa, w której koncentruje się znaczna większość mieszkańców całej aglomeracji, funkcjami przemysł i usługi,
          • aglomeracja łódzka - która liczy sobie ponad 1 mln mieszkańców, typ aglomeracji monocentrycznej z głównym miastem Łodzią, słabo rozwinięta strefa podmiejska, całość związana z przemysłem, głównie włókienniczym,
          • aglomeracja gdańska,
          • aglomeracja krakowska,
          • aglomeracja krakowska,
          • aglomeracja wrocławska,
          • aglomeracja bydgosko-toruńska,
          • aglomeracja poznańska,
          • aglomeracja szczecińska,

b. aglomeracje kształtujące się - do których zalicza się przede wszystkim:

          • aglomeracja lubelska,
          • aglomeracja staropolska,
          • aglomeracja białostocka,
          • aglomeracja częstochowska,
          • aglomeracja bielska,
          • aglomeracja opolska,
          • aglomeracja legnicko-głogowska,
          • aglomeracja wałbrzyska.

Nastąpiło również przetasowanie niektórych funkcji miast lub ich całkowita zmiana. Większość spełnia funkcje administracyjne, usługowe oraz stanowi centra życia kulturalnego, dzięki licznym teatrom, muzeom, filharmoniom i kompleksom kinowym. Ponadto znaczna ich część to ośrodki naukowe i oświatowe, jak Kraków, Warszawa i Wrocław, w których istnieje cały szereg różnych szkół podstawowych, średnich oraz szkół wyższych (uniwersytetów i akademii). Wciąż istnieją także miasta opierających się o funkcje przemysłowe (Katowice) oraz religijne (Częstochowa). Coraz częściej wiele miast przejmuje również funkcje turystyczne (Zakopane, Kraków). Należy jednak pamiętać, iż w obecnych czasach miasta spełniają kilka funkcji na raz.