Glebą nazywamy powierzchniową, biologicznie czynną warstwę skorupy ziemskiej. Powstaje ona na różnorodnej skale macierzystej w wyniku oddziaływania czynników glebotwórczych (drobnoustrojów, wyższych roślin i zwierząt, klimatu, wody, rzeźby terenu, gospodarki człowieka) i podlega ciągłym przemianom fizycznym i chemicznym w procesach glebotwórczych. Podstawowa funkcja gleby zapewnia roślinom dogodne warunki do wzrostu i rozwoju. Istotną cechą gleby jest jej żyzność. Strefowość klimatu na kuli ziemskiej oraz związana z nią określona roślinność posiadają znaczący wpływ na tok ogółu procesów w glebie. Warunki klimatyczne warunkują rodzaj zwietrzeliny, wilgotność w glebie, okres wegetacyjny roślin, a w konsekwencji decydują ostatecznie o przyroście masy organicznej i rozkładzie. Szata roślinna, ulegająca rozkładowi nadaje poziomowi próchniczemu charakterystyczną barwę. Gdy zaś uwzględnimy strefowość klimatu szaty roślinnej możemy mówić również o strefowości gleb na kuli ziemskiej. Poza glebami strefowymi istnieją również gleby, które występują bez jakiegokolwiek związku ze strefą klimatyczną, a o ich powstaniu decyduje zespół warunków lokalnych, jak np. rodzaje skał macierzystych, stosunki wodne. Te gleby nazywamy glebami strefowymi.
Glebami strefowymi są:
- gleby tundrowe
- bielice
- gleby brunatne i płowe
- czarnoziemy
- gleby kasztanowe
- szaroziemy pustynne
- czerwonoziemy, żółtoziemy i lateryty
Glebami astrefowymi są:
- mady
- gleby bagienne
- czarne ziemie
- rędziny
- gleby górskie
Charakterystyka gleb strefowych:
- Gleby tundrowe powstają w warunkach klimatu subpolarnego na podłożu z wieloletnią zmarzliną. Poziom próchniczny posiada strefę nie rozłożonej próchnicy. Są glebami płytkimi i słabo wykształconymi. Może posiadać słabo widoczny poziom wymywania oraz może występować obecność poziomu glejowego, znajdującego się ponad wieczną zmarzliną. Podlega ona częstym ruchom w wyniku zamarzania i odmarzania, co może doprowadzić do wielobocznego spękania i powstawania sieci kamienistych, zwanych glebami poligonalnymi. Gleby tundrowe są uprawiane po uprzednim przeprowadzeniu specjalistycznych zabiegów agrotechnicznych. Spotykamy je na północnych krańcach kontynentu eurazjatyckiego i Ameryki Północnej.
- Gleby bielicowe spotykane są w warunkach klimatu umiarkowanie chłodnego pod lasami iglastymi na piaskach. Charakterystyczna cecha to kwaśny odczyn próchnicy i występowanie poziomu wmywania i wymywania, czasami również poziomu oglejenia. Mogą być one glebami użytkowanymi rolniczo, jednakże wymagają licznych i żmudnych zabiegów agrotechnicznych zwiększających ich jakość. Są one glebami wystarczającymi do uprawiania żyta, owsa, jęczmienia, ziemniaków i roślin pastewnych. Spotykane są w Europie Środkowej i Północnej, na Nizinie Wschodnioeuropejskiej i w azjatyckiej Rosji, na północny terytorium USA i Kanady.
- Gleby brunatne i płowe spotykane są w warunkach strefy umiarkowanej z cechami klimatu morskiego. Porośnięte bywają lasami liściastymi i mieszanymi. Charakterystyczna cechą jest występowanie odczynu słabo kwaśnego lub obojętnego. Nie mają poziomu bielicowania, ale bardzo widoczny poziom wmywania. W przypadku, gdy silnie wykształcił się poziom wmywania takie gleby nazywamy płowymi. Gleby te posiadają wysoką żyzność, dając wysokie plony w przypadku roślin zbożowych, okopowych i przemysłowych jeśli się je odpowiednio nawozi. Spotyka się je na obszarze Europy Zachodniej i Południowej, Azji, Korei, Japonii, Afryki Południowej, wschodniej Australii i północy USA.
- Czarnoziemy to gleby, występujące w warunkach strefy umiarkowanej z klimatem okresowo suchym, powstające pod roślinnością stepową. Cecha charakterystyczna to dość dobrze rozwinięty poziom próchniczy z odczynem obojętnym, słabo zasadowym lub słabo kwaśnym oraz występowanie bardzo widocznego wapnistego poziomu wmywania. Są glebami bardzo żyznymi, na których uprawiana jest pszenica, buraki cukrowe i bawełna. Pokrywają Ukrainę, prerie środkowych stanów USA, pampę argentyńską i południowo- wschodnie wybrzeża Australii.
- Gleby kasztanowe spotykamy w strefie umiarkowanej na obszarze ciepłym i suchym, są typowymi glebami stepów. Odznaczają się zasadowym odczynem poziomu próchniczego, brak widocznego poziomu wymywania i wmywania. Odpowiednie nawożenie daje możliwość uzyskania wysokich plonów. Spotykane są na obszarach amerykańskich prerii, na południu Argentyny, na południowym - zachodzie Australii, w Sudanie, na Wyżynie Mongolskiej, na północy od pustyni Kalahari i na terenach położonych na południe od Morza Kaspijskiego.
- Szaroziemy pustynne spotykamy na obszarach pustynnych jak również półpustynnych. Charakteryzują się odczynem zasadowym oraz niewielką ilością próchnicy w wyniku braku szaty roślinnej oraz wyraźnym gipsowym lub wapnistym poziomem wmywania. Spotykanymi są na obszarach pustyń zwłaszcza w Azji Środkowej, Australii i na Saharze.
- Czerwonoziemy, żółtoziemy i lateryty są glebami charakterystycznymi dla warunków klimatu gorącego, wilgotnego, w którym zwietrzelinę tworzą przede wszystkim wodorotlenki: glinu i żelaza z niewielką zawartością krzemionki, która podlega ciągłemu usuwaniu. Barwę czerwoną gleby te zawdzięczają związkom żelaza. Są glebami ubogimi w próchnicę za sprawą niszczenia warstwy próchniczej przez znaczną ilość opadów. Stąd ich niewielka urodzajność i trudność w uprawie, wymagają zatem przeprowadzanie wielu pracochłonnych i powtarzających się zabiegów agrotechnicznych. Można na nich uprawiać drzewa kauczukowe i kakaowce. Pokrywają Amazonię, Afrykę Równikową, Amerykę Środkową, Indie i północną Australię.
Charakterystyka gleb astrefowych:
- Mady są glebami aluwialnymi, powstałymi w wyniku osadzania się transportowanych substancji ilastych i organicznych w czasie wylewu rzek. Powstają wzdłuż linii dolin rzecznych, a zwłaszcza u ujścia rzeki do morza. Są glebami przeważnie dość żyznymi, nadającymi się do uprawiania rożnych gatunków roślin.
- Gleby bagienne tworzą się na obszarach bagiennych. Charakterystyczna cecha to znaczna zawartość substancji organicznej, najczęściej o słabym stopniu rozłożenia oraz poziomem oglejenia w wyniku znacznego uwodnienia terenu. Są glebami mało urodzajnymi nawet, jeśli dojdzie do ich osuszenia.
- Czarne ziemie są glebami tworzącym się w wyniku procesu bagiennego na podłożu zawierającym dużo węglanu wapnia na obszarze, na którym występują wahania poziomu wody i jego obniżeniu. Zawierają wykształcony poziom próchniczny o znacznej miąższości jak również wykształcony w wyniku znacznej wilgotności gleby poziom glejowy. Są glebami o znacznej żyzności, lecz trudnymi pod uprawę. Są wystarczające do uprawy pszenicy i buraków cukrowych.
- Rędziny są glebami powstającymi na podłożu skalnym węglanowym lub siarczanowym. Poziom próchniczny występuje w bezpośrednim sąsiedztwie ze skałą macierzystą i jest o odczynie zasadowym. Są glebami nadającymi się do uprawiania roślin okopowych w sytuacji, gdy są o odpowiedniej miąższości.
- Gleby górskie spotykane są jedynie na obszarach górskich i są glebami płytkimi o niewykształconym profilu glebowym, to warunkuje ich niewielką urodzajność.
Oprócz gleb strefowych i astrefowych istnieją jeszcze inne, nie zaklasyfikowane do tych grup a występujące na kuli ziemskiej:
- słabo rozwinięte gleby inicjalne skaliste - litosole i zdeformowane mrozowo utwory kamieniste - regosole spotykane są w warunkach strefy polarnej Azji.
- czerwone i żółte gleby ferralitowe (nitisoli i liksisoli) występujące na terenie Półwyspu Indyjskiego oraz na wyspie Cejlon.
- kwaśne gleby łąkowo-darniowe na terenie Andów powyżej wysokości 3000m n.p.m..
- Wertisole są glebami ilastymi, występującymi głównie w zagłębieniach terenu na obszarze Wyżyny Południowomeksykańskiej i w kotlinie Balsas.
- Inceptisole są glebami mokrymi pozbawione poziomu iluwialnego, poddawane intensywnemu procesowi ługowania. Spotykane głównie w warunkach zimnego klimatu, ale nie stanowi to regułę.
- Andosole są typowymi glebami pochodzącymi z wietrzenia skał wulkanicznych. Zawierają wiele szkliwa wulkanicznego.
- Planosole to gleby, występujące na obszarach równinnych o okresowo występującym znacznym a nawet nadmiernym zawilgoceniem gruntowym. Występują najczęściej na obszarze Ameryki Południowej.
Badaniach gleboznawców występują dwie podobne do siebie klasyfikacje gleb. Genetyczna systematyka gleb oparta jest głównie o budowę profilu glebowego, uwzględnia również najważniejsze cechy z zakresu morfologii, wyglądu fizycznego i właściwości chemicznych wszystkich poziomów glebowych. Klasyfikację amerykańską nazywana taksonomią używa się do systematyzowania gleb z uwzględnieniem mierzalnych właściwości w poszczególnych poziomach diagnostycznych.
