Gąbki (Porifera) to stara grupa zwierząt beztkankowych, których wiek datuje się na około 600 milionów lat. W typie tym wyróżniamy cztery gromady:
- wymarłe już Archeocjaty
- prawdopodobnie spokrewnione z nimi gąbki pospolite
- gąbki wapienne
- i gąbki krzemionkowe
Wszystkie gąbki zamieszkują habitaty (środowiska) wodne, większość - morskie (z obecnie występujących 9000 gatunków gąbek, zaledwie 150 to gatunki słodkowodne). Wysuszone szkielety gąbek używane są jako gąbki kąpielowe, a te, które mają szkielet krzemionkowy używane były jako subtelny materiał szlifierski w jubilerstwie i optyce. Znanym i powszechnie stosowanym w kosmetyce gatunkiem gąbek jest gąbka grecka (Euspongia officinalis), żyjąca w Morzu Śródziemnym. W Polsce powszechnie występującym gatunkiem jest nadecznik (Spongilla).
Ciała pojedynczych gąbek przypominają nieregularne worki z otworem na szczycie, o przekroju rozmiarowym od 1 mm do ponad 1 m. Jednak próżno szukać pojedynczych osobników, gdyż najczęściej rozmnażają się przez pączkowanie, co nadaje całym koloniom bardzo zróżnicowany kształt (u zarania swego istnienia, ze względu na taki sposób rozmnażania, gąbki były głównym składnikiem rafotwórczym). Sporadycznie występują pojedynczo i z reguły związane jest to z ich niewielkimi wymiarami ciała (wyjątkiem jest puchar Neptuna, Poterion neptuni, którego organizm może osiągać nawet 2 m wysokości). Gąbki najczęściej są brunatne lub czarne, choć wiele gatunków zabarwiona jest także na nieco weselsze kolory: czerwony, zielony, niebieski, żółty. Bardzo nieliczne zaś, są bezbarwne (przejrzyste).
Ściana ciała gąbek składa się z dwóch warstw komórek: zewnętrznej (dermalnej) i wewnętrznej (choanodermy). Zewnętrzna pełni funkcję okrywającą i czepną (produkują komórki przytwierdzające całą gąbkę do podłoża). Wewnętrzna natomiast spełnia funkcje odżywcze. Między nimi występuje galaretowata substancja - mezoglea (nie jest to tkanka!). W mezoglei zaś zawarte są składniki szkieletowe organiczne (włókna kolagenowe) i nieorganiczne (kryształy i igły krzemionkowe lub wapienne) oraz produkujące je komórki - amebocyty. W ścianie ciała gąbek występują liczne otwory: pory (gdy otwór utworzony jest przez jedną komórkę) lub ostia (gdy kanał tworzy wiele komórek), które zapewniają kontakt ze środowiskiem zewnętrznym. Poziom skomplikowania systemu tych otworów zależy od etapu rozwoju gąbki. Najbardziej prymitywny ma forma rozwojowa zwana asconem (proste otwory bez rozgałęzień). Nieco bardziej rozwinięty występuje u formy sycon (niezbyt skomplikowane rozgałęzienia, często symetryczne względem siebie). Najbardziej skomplikowany zaś, u formy typu leucon (nieregularne rozgałęzienia, komory).
Wnętrze ciała gąbek to jama zwana spongocelem. Do niej napływa woda, z której odzyskiwany jest pokarm (najczęściej mikroplankton - małe organizmy zawieszone w toni wodnej, i detrytus - zawiesina związków organicznych), a pozostałości usuwane są przez umieszczony na szczycie gąbki otwór wyrzutowy. Osiadły tryb życia wymusił rozwój specjalnych komórek wewnętrznej warstwy ściany gąbek - choanocytów (komórek kołnierzykowatych), które mają maleńkie witki, stale się poruszające, co powoduje ruch cząsteczek wody, dzięki czemu możliwa jest jej filtracja. Komórki te odpowiedzialne są także za fagocytozę ("pożeranie") i przekazanie archeocytom (komórkom trawiennym) pokarmu do dalszego trawienia. Po strawieniu, uboczne metabolity wydalane są całą powierzchnią ciała bądź bezpośrednio do środowiska, bądź do spongocelu, a stamtąd otworem wyrzutowym na zewnątrz.
Rozmnażanie u gąbek może być wegetatywne (bez specjalnych komórek rozrodczych - gamet), jak: podział, pączkowanie, fragmentacja; jest to najczęstszy sposób rozmnażania tych organizmów. W wyniku pogorszenia warunków życiowych lub zmian wewnętrznych (starzenie się organizmu, choroba), może dojść do rozmnażania płciowego (przeważnie bez rozdzielnopłciowości - większość gąbek to gatunki obojnacze).
Gąbki oddychają tlenowo, wymiana gazowa następuje całą powierzchnią ciała. Organizmy te są niezmiernie wrażliwe na niedobory tlenu, powoduje to ich szybką śmierć.
Nie mają one odpowiedników komórek nerwowych kręgowców, a reakcje na bodźce (głównie chemiczne: zbyt duże stężenie dwutlenku węgla, amoniaku, siarkowodoru, niedobory tlenu) ograniczają się do zamknięcia lub otwarcia otworów ciała, co jest wynikiem pobudliwości wszystkich komórek, które je tworzą.
Co ciekawe, gąbki mają zadziwiającą zdolność do regeneracji, czyli umiejętności odtwarzania całego organizmu z małego fragmentu. Interesujące jest także to, że gdy przetrzemy przez sito dwa osobniki odrębnych gatunków, to na drodze selekcji i porządkowania, a następnie poprzez regenerację otrzymamy dwa prawidłowe osobniki wyjściowe.
