Jest to najliczniejszy rząd w podgromadzie łożyskowców. Należą do niego zwierzęta przeważnie małe i o różnych kształtach ciała. Wiąże się to ściśle z różnorodnością biotopów, w jakich przebywają. Bardzo charakterystyczna cechą gryzoni jest ich uzębienie. Duże siekacze zredukowane są do 2 w żuchwie i do 2 w szczęce górnej, są większe od pozostałych zębów, łukowato zgięte i dłutowato zaostrzone. Rosną one przez całe życie zwierzęcia . Wzrost ich jest zsynchronizowany ze ścieraniem się. Siekacze od zewnątrz pokryte są twardą warstwą szkliwa; od strony wewnętrznej szkliwa brak. Przy gryzieniu tylna wewnętrzna ściana zęba ściera się szybciej niż przednia, wskutek czego siekacze stale są ostre. Występuje duża diastema. Kości szczeki dolnej są ruchomo ze sobą zestawione.

Silne mięśnie poruszają żuchwę tylko w kierunku od tyłu do przodu. Pokarm rozcierany jest dość łatwo. Zęby przedtrzonowe i trzonowe mają niskie korony o szerokiej powierzchni żującej i mniej lub więcej falistej. Korzenie u omawianych zębów mogą być zamknięte - wtedy zęby nie rosną, lub otwarte - wtedy zęby stale rosną i muszą być ścierane. . Warga górna ruchliwa i mięsista, jest dość głęboko rozcięta. Jelito ślepe dobrze rozwinięte (bez błony spiralnej). U pilchowatych jelito ślepe nie występuje.

Gryzonie zachowały wiele cech pierwotnych. U szeregu gatunków na ogonie występują jeszcze łuski. Są to zwierzęta stopochodne lub półstopochodne. Półkule mózgowe maja małe, o słabym rozwoju kory mózgowej. Jest ona gładka lub nieznacznie pofałdowana.

Kończyny tylne są przeważnie 5-palcowe, przednie 4-palcowe zaopatrzone są w pazury. Palec duży (kciuk) jest mniej lub bardziej zmarniały. Gryzonie potrafią przytrzymywać zjadane pożywienie palcami kończyn przednich. Pożywienie może być roślinne lub mieszane.

Gryzonie zamieszkują różne środowiska, do których dostosowały się budowa ciała i sposobem życia. (np. Bóbr żyje w środowisku lądowo-wodnym, wiewiórka - leśnym).

Niektóre gatunki zapadają w zen zimowy (np. Chomik, suseł, świstak), gromadzą zapasy zimowe (np. Niektóre myszowate, wiewiórka i chomik). Większość gryzoni szybko się rozmnaża, rodząc kilka razy w roku od kilku do kilkunastu młodych. Dojrzałość płciową osiągają wcześnie.

Rodzina: Wiewiórkowate

Są to małe lub średniej wielkości gryzonie, różniące się niekiedy znacznie wyglądem, lecz wykazujące w budowie ciała wiele cech wspólnych. Głowa w okolicy czoła jest silnie rozszerzona i ma zwężający się z boku przypłaszczony pyszczek. W budowie czaszki charakterystyczne sa duże, ostre wyrostki kości czołowej oraz duży łuk jarzmowy. Ogon może być różnej długości, puszysty lub gładki. U niektórych gatunków występują duże torby policzkowe do przenoszenia pożywienia. Na terenie Polski rodzina wiewiórkowatych jest reprezentowana przez 4 gatunki.

Wiewiórka -  Sciurus vulgaris (dł. 19,5 - 28 cm, dł. og. 14-24 cm; ciężar 230-240g) Rozróżniamy dwie odmiany różniące się barwą:

  • o rudym wierzchu, bokach bardziej szarych i białym spodzie ciała (na zimę ubarwienie to staje się bardziej szare)
  • o wierzchu ciała popielato czarnym i białym spodzie.

Na nizinach występują okazy rude, w górach - czarne.

Pospolity i miejscami dość liczny ten gatunek związany jest z występowaniem drzew. Zamieszkuje lasy różnego typu, zwłaszcza wysokopienne drzewostany mieszane i liściaste, silnie podszyte leszczyną. Dość często spotykany jest również w parkach. Wiewiórka jest dobrze przystosowana do życia na drzewach; z łatwością wdrapuje się na pionowe i gładkie pnie, doskonale biega i skacze po gałęziach. Może zeskoczyć z wysokości 10-15 m. Na ziemię schodzą dość często, poruszając się skokami. Zajmuje obszerne dziuple w drzewach lub buduje (z chrustu, mchów, porostów i łyka) kuliste o 2 wylotach lęgowe i noclegowe gniazda, umieszczając je zwykle tuz przy pniu na wysokości powyżej 7 metrów. Często zajmuje opuszczone gniazda ptaków (np. Wron) w których dobudowuje daszek. Wiewiórka żeruje w dzień, noc zaś spędza w gnieździe. W czasie mrozów i zawiei zimowych nie opuszcza gniazda, zatyka wejście mchem i spoczywa zwinięta w kłębuszek, nakryta ogonem. Nie zapada w sen zimowy.

Ruja wiewiórek rozpoczyna się w Ii lub w III i trwa z przerwami do VII. Mogą być 2 lub 3 mioty w roku z ilością od 2- 7 młodych w miocie. Po 38-39 dniach ciąży młode rodzą się nagie, ślepe i sa bardzo niedołężne. Po 31-32 dniach wyrastają im włosy ościste i otwierają sie powieki. Samica karmi młode przez 5-6 tygodni. Po około 8 tygodniach młode stają się samodzielne, a dojrzałość płciową osiągają po roku życia. Podstawa pożywienia wiewiórki są nasiona drzew iglastych (sosny, świerka, jodły, limby) i liściastych (dębu, buka, leszczyny) oraz kora, pączki liściowe i kwiatowe. Zjada również grzyby nawet i trujące, jagody leśne, owady, jaja i lęgi ptasie, czasem obgryza zrzucone poroża jeleniowatych. Nasiona iglastych wyjada z szyszek, przy wydobywaniu nasion przetrzymuje szyszkę palcami przednich kończyn. Z szyszek sosnowatych i świerkowatych pozostawia trzpień i kilkoma łuskami na końcu. Szczątki szyszki spotyka się w dużej ilości pod okapami drzew. Z szyszek, orzechów, żołędzi, bukwi i suchych grzybów wiewiórki robią zapasy na zimę. Ukrywając nasiona w różnych miejscach, min. w ziemi, przyczyniając się do rozprzestrzeniania niektórych drzew i krzewów leśnych.

Świstak - Osiąga wielkość zająca (dł. 50,5 - 57,5 cm dł og. 13-16 cm, ciężar 4-3 kg) Tułów ma krępy i gruby, głowę dużą o krótkim pysku. Oczy i małżowiny uszne małe. Wierzch ciała ma czarno-brunatny, boli - żółtawoszare, a spód ciała - rdzawo-żółtawy. Wierch głowy i koniec krótkiego puszystego ogona jest brunatno-czarny. Świstak występuje w Alpach, Karpatach, wysokich górach Azji i Kamczatki, zwykle powyżej 1300 m n.p.m., dochodząc do granicy wiecznego śniegu. W Polsce spotyka się rzadko tylko w Wysokich Tatrach, gdzie zamieszkuje słoneczne, południowe stoki pogranicza hal i turni. Żyje koloniami, przeważnie rodzinnymi. Prowadzi dzienny tryb życia, jest bardzo ostrożny. Jedno z żerujących zwierząt zawsze obserwuje okolicę i w razie niebezpieczeństwa (orzeł, lis, człowiek) wydaje donośny ostrzegawczy świst. Na ten sygnał gromadka chroni się w głębokich i długich norach. W jesieni świstaki silnie się tuczą, a zimę rodzina świstaków wspólnie przesypia, zatkawszy uprzednio wylot nory kamieniami i ziemią.

Ruja odbywa się w norach w IV-V, ciąża trwa 34 dni. W VI-VII samica rodzi 3-4 młodych, ślepych i niedołężnych. Karmi je przez 40 dni, młode widzą po około 25 dniach. Wychodzą z nor dopiero po 6 tygodniach, a staja sie samodzielne po 8 tygodniach. Pozostają jednak do roku życia przy rodzicach, Dojrzałość płciową osiągają po 2 latach. W wielu okolicach świstak został całkowicie wytępiony, jako zwierzę ginące jest objęty ochroną.

Suseł perełkowaty - Jest wielkości szczura. Tułów ma wydłużony, wałkowaty, osadzony na krótkich kończynach, zaopatrzonych w silne pazury Głowa jest okrągła z dość dużymi oczami, krótkie uszy ukryte są w futerku. Krótki ogon z obu stron owłosiony dłuższym włosem przy końcu jest puszysty. Wierzch i boki ciała są żółtawo-szare, na grzbiecie i bokach widoczne są białe cętki. Spód ciała brunatno-żółtawy, włosy na końcu ogona i dookoła oczu - białe. W Polsce rzadki gatunek występuje w południowej Lubelszczyźnie.

Suseł moręgowany - Citellus citellus. Jest on podobny do poprzedniego gatunku, ale nieco większy. Młode maja wierzch i boki ciała żółto-szarawe z ciemnymi poprzecznymi prążkami. Oczy są biało obwiedzione, a spód ciała ma barwę żółtawo-kremową. Stare osobniki są jaśniej ubarwione i niekiedy jasnopopielate. U nas ten gatunek występuje nielicznie na Śląsku Opolskim.

Susły sa typowymi mieszkańcami odkrytych powierzchni; stepów, pastwisk, ugorów i obrzeży pól uprawnych. Chronią się w głębokich (do 3 m) rozgałęzionych norach, które same wygrzebują. Żyją koloniami, niekiedy bardzo licznymi. Prowadza dzienny tryb życia, każde zwierzę ma swoją norę z komorą, w której gromadzi (na lato) zapasy ziarna, bobu lub fasoli, przenosząc w torbach policzkowych.

Zapadają w długi sen zimowy. Ruje odbywa się w norach w V, a po 24-28 dniach ciąży samica rodzi o komorze lęgowej 3-8 ślepych i niedołężnych małych. Po 28 dniach życia otwierają sie im powieki, okres karmienia mlekiem przez matkę trwa 5-6 tygodni. Samodzielność młode osiągają po 8 tygodniach, a dojrzałość płciową w drugim roku życia. Pożywieniem jest głównie karma roślinna np. Trawy, zioła, ziarna zbóż, czasem owady.

Rodzina: Bobrowate - Castoridae

Są to średniej wielkości gryzonie ziemno-wodne. Bardzo dobrze pływają i nurkują. Tułów maja krepy, wałkowaty, nieco grzbieto-brzusznie przypłaszczony. Część przednia tułowia jest słabiej rozwinięta niż tylna. Krótka i spłaszczona głowa osadzona jest na krótkiej szyi. Pysk - równie krótki i zaokrąglony. Oczy są niewielkie, małe małżowiny uszne, nieco wystające z sierści. Otwory nozdrzy gdy zwierze nurkuje , mogą być zamknięte. Okrywa włosowa krótka i gęsta nie przepuszcza wody. Krótkie szczeki zaopatrzone są w długie, rdzawo-żółte i szerokie siekacze, tzw. Strugi. Kończyny krótkie, pięciopalcowe są uzbrojone w pazury. Tylne są dłuższe i silniej rozwinięte, niż przednie o palcach chwytnych. Dość długie palce kończyn tylnych spięte sa aż po pazury błoną pływną. Pazur drugiego palca nogi tylnej podzielony jest na 2 części. Płaski szeroki zaokrąglony ogon pokryty jest rogowymi łuskami, spomiędzy których wyrastają rzadkie i krótkie włosy. W pobliżu odbytu znajdują się dwa dość duże gruczoły zapachowe, wydzielające gęstą, serowatą substancję o silnym zapachu piżma. Rodzina ta zabiegiem swym obejmuje Europę Środkowa, Północna Azję o raz Amerykę Północną. W Polsce występują dwa gatunki i są objęte ochroną.

Bóbr europejski - Castor fiber

Jest to największy z gryzoni europejskich. Wierzch ciała ma barwę ciemno-brązową aż do czarnej, spód jaśniejszy, ogon niebieskawo-szarawy. Niegdyś bóbr europejski występował licznie na terenie całej Europy i znacznej części Syberii. Dla cennych futer został prawie całkowicie wytępiony. W Polsce bobry europejskie żyją pod ochrona w rezerwatach przy ujściu Czarnej Hańczy, na jeziorze Wigry, na Biebrzy koło Osowca.

Bóbr kanadyjski - Castor canadensis

Jest to gatunek bardzo podobny do poprzedniego, ale nieco mniejszy. Brzegi ogona ma bóbr kanadyjski owalne zaokrąglone. Zamieszkuje niektóre tereny leśne Ameryki Północnej. W Polsce występuje w woj. Olsztyńskim oraz na niektórych jeziorach łączącymi się strumieniami.

Podsumowując, bobry zamieszkują śródleśne leniwie płynące strumienie (rzadziej jeziora), w miejscach gdzie brzegi są porośnięte osiką, topolą, brzoza i olszą, które stanowią jego ulubione pożywienie, żyją koloniami. Trzymając się parami lub gromadkami rodzinnymi. Pędzą głównie nocny tryb życia, ale również są aktywne w ciągu dnia. Są bardzo ostrożne i w razie niebezpieczeństwa chronią się w wodzie, od której nie oddalają się dalej niż 100 m. Nurkując mogą przebywać pod wodą nawet 10 minut. Bób ma bardzo dobry węch i słuch, natomiast dość słaby wzrok. W stromych brzegach zbiorników wodnych bobry wygrzebują podziemne nory z otworami wylotowymi pod poziomem wody z komora mieszkalną i wąskim pionowym korytarzem wentylacyjnym. Jeśli brzegi są płaskie, wówczas na wodzie albo tuż przy niej bobry budują z gałęzi, chrustu i trzcin zlepionych mułem domki, czyli żeremie. Chatki te osiągają wysokość do 2 metrów przy średnicy podstawy do 12 m i grubości ścian 0,5 m. Wejście do obszernej nadwodnej komory gniazdowej znajduje się w dnie budowli pod wodą, często spotyka się również wznoszone przez bobry budowle kombinowane.

W celu uzyskania miejsca i materiału dla zbudowania chatek oraz tam spiętrzających wodę, a wreszcie dla pozyskania pożywienia bobry ścinają drzewa (o grubości nawet do 65 cm) rosnące w pobliżu wód. Zimę spędzają rodzinami w norach lub w chatach, rzadko wychodząc na powierzchnię, nawet gdy woda jest zamarznięta. Bobry żywią się cienka korą i pędami drzew liściastych oraz roślinami wodnymi i bagiennymi. W jesieni bobry "ścinają" drzewa i przygotowują na zimę zapasy pożywienia w postaci gałęzi, gromadząc je pod wodą w pobliżu wylotów nor lub "Chatek".