1. J. B. Lamarck: organizmy żywe powstają z materii nieożywionej, skomplikowane z prostych, doskonałe z niedoskonałych. Z pierwotnych organizmów powstały zwierzęta i rośliny. Cechy nabyte w ciągu życia osobnika dziedziczą się u potomków. Organy nieużywane zanikają.
  2. Karol Darwin: organizmy zawsze wydają więcej potomstwa, niż może przetrwać w określonych warunkach środowiska. Osobniki konkurują o przetrwanie, te z lepszymi cechami przeżywają, z gorszymi giną (dobór naturalny). W każdym kolejnym pokoleniu osobniki są lepiej przystosowane do środowiska, a korzystne cechy przekazywane potomstwu, które dzięki nim może zdobyć przewagę nad pobratymcami i przekazać cechę dalej (utrwalenie się cechy korzystnej). Ewolucji podlegają drobne zmiany, bo wielkie naruszyłyby równowagę życiową (dobór naturalny "nie widzi" dalekosiężnego celu, jedynie "zamienia elementy miejscami"). Dobór stabilizujący niweluje wszelkie odchylenia od normy, działa w środowiskach ustabilizowanych. Dobór kierunkowy przesuwa wartość cechy w danym kierunku, działa w środowiskach zmieniających się kierunkowo (ochładzanie, osuszanie). Dobór rozrywający eliminuje osobniki o średniej wartości cechy (np. preferencje drapieżnika).
  3. Świadectwa ewolucji. Należą do nich świadectwa
    1. bezpośrednie - skamieniałości (elementy szkieletu, łodygi, liście i owoce roślin):

- odlewy (np. odlew archeopteryksa w miękkim łupku)

- odciski (odciski paproci w węglu)

- inkluzje (owady i pajęczaki w bursztynie)

  1. pośrednie:

- żyjące skamieniałości (latimeria, skrzypłocz, owady pierwotnie bezskrzydłe, hoacyn, hatteria,

dziobak; miłorząb dwuklapowy, psyloty)

- kopalne formy przejściowe, dowody ciągłości rodowodu żyjących wielkich gromad, np. 

seymuria (płazy/gady), ichtiostega (ryby/płazy), archeopteryks (gady/ptaki), cynoganatus

(gady/ssaki)

- anatomia porównawcza - dostarcza dowodów wspólnego pochodzenia organów o różnej

funkcji, położeniu lub anatomii u zwierząt mających wspólnego przodka (narządów

homologicznych, np. łuski rekina i zęby, trąba słonia i nos, płetwa wieloryba i ręka),

odróżnia homologie od analogii (organów lub ich układów o podobnym wyglądzie,

położeniu bądź funkcji, lecz rozwijających się niezależnie od siebie w toku ewolucji; np. 

skrzydło ptaka, owada i nietoperza)

- organy szczątkowe - okazałe u przodka, zdegenerowane częściowo lub całkowicie u 

potomków w związku z utratą pierwotnej funkcji; np. trzecie oko u niektórych gadów

(rozwinięte gorzej, niż oczy parzyste), metameria mięśni grzbietu i brzucha u człowieka (por.

z rybą), mięśnie stroszące włosy u człowieka, jelito ślepe u człowieka (pozostałość po etapie

roślinożerności w ewolucji)

- atawizmy - organy lub cechy szczątkowe lub zanikłe, które pojawiają się sporadycznie (np.

ogon, obfite owłosienie lub mięśnie małżowinowe u człowieka, dodatkowe pary sutków)

- świadectwa biochemiczne

-- podobieństwo sekwencji nukleotydów w DNA

-- podobieństwo białek (podobna budowa i funkcje zwł. enzymów, sekwencja aminokwasów)

- świadectwa embriologiczne

-- podobieństwo wczesnych stadiów zarodkowych organizmów należących do danego typu

(np. kręgowców, szkarłupni, przedstrunowców)

-- podobieństwo stadiów larwalnych (np. wśród pierwoustych i wtóroustych)

-- podobieństwo stadiów larwalnych i dojrzałych (np. szpary skrzelowe i ogon u zarodków

wszystkich kręgowców, nawet nie oddychających skrzelami i nie posiadających ogona;

podobieństwo między gąsienicami owadów a wieloszczetami)

  1. Mechanizmy ewolucji
    1. mutacje - generator zmian w puli genetycznej populacji. Niekorzystne (najwięcej), neutralne (często) i korzystne (prawie nigdy); genowe (punktowe), chromosomowe i genomowe.
    2. dobór naturalny - selekcjoner, wybiera te osobniki, którym geny zapewniają lepsze dostosowanie, niż innym tego samego gatunku (ważna "zawartość" genu + zdolność współpracy z resztą genomu)
    3. dryf genetyczny - utrwalanie się genów w sposób przypadkowy, bez względu na ich wpływ na dostosowanie osobnika wskutek tzw. wąskiego gardła (drastycznego spadku liczebności populacji)
    4. dostosowanie - różnica zdolności przeżycia i pozostawienia potomstwa pomiędzy osobnikami tej samej populacji
    5. rodzaje doboru: kierunkowy (jednokierunkowy wpływ na cechę), stabilizujący (przeciw skrajnym wartościom cechy), rozrywający (faworyzujący skrajne wartości cechy)
    6. specjacja - rozpad populacji osobników należących do jednego gatunku na dwie lub większą liczbę populacji (i gatunków) wskutek fizycznej izolacji (s. allopatryczna) lub bez niej (s. sympatryczna); ewolucja filetyczna - zamiana jednych gatunków na inne w wyniku "płynnej" ewolucji cech gatunkowych
    7. izolacja reprodukcyjna - zaistnienie bariery uniemożliwiającej przepływ genów

- prezygotyczna: nie dochodzi do powstania zygoty; i. mechaniczna - niedopasowanie

narządów płciowych; i. ekologiczna - skutek odmienności siedlisk; i. etologiczna -

powstanie drastycznych różnic w zachowaniu, zwł. obyczajów godowych lub rozmijanie się

okresów rui;

- postzygotyczna: potomstwo jest niepłodne

5) Niektóre właściwości ewolucji

a. tempo - jest zmienne, np. gady mezozoiczne przez ponad 100 mln lat blokowały nisze, które ssaki

zajęły w krótkim czasie po ich wyginięciu; zależy też od samej niszy (np. latimeria żyjąca w głębinach

oceanu praktycznie nie ewoluuje od czasów paleozoiku; krokodyle, żółwie i legwany nie zmieniają się 

przez setki milionów lat, podczas gdy ssaki, ptaki i ryby kostnoszkieletowe przechodzą dynamiczną

ewolucję)

b. nieodwracalność - ewolucja nie może "powrócić do punktu wyjścia", choć nieraz (1) wielokrotnie

doprowadza do podobnych zjawisk i struktur (podobieństwo oka kręgowców i ośmiornic, skrzydła

pterodaktyla i nietoperza) lub (2) do uwstecznienia zaawansowanych nabytków rozwojowych

(uproszczenie układów funkcjonalnych pasożytów w porównaniu do ich wolnożyjących krewnych lub 

zanik oczu u kretów i salamander jaskiniowych)

c. wymieranie - pewne taksony żyją dłużej, inne krócej, ale prawdopodobnie każdy kiedyś wyginie

d. aromorfoza - nabytek ewolucyjny o doniosłych konsekwencjach, zapewniający przystosowanie dla 

wielu taksonów potomnych i do szerokiej gamy środowisk, np. łagiewka pyłkowa, nasienie przetrwalnikowe, szczęka, swoista odpowiedź immunologiczna, kora mózgowa

e. idioadaptacja - nabytek ewolucyjny pozwalający na wąską specjalizację, będący dowodem

pokrewieństwa organizmów, np. szpary skrzelowe, endostyl, struna grzbietowa

f. konwergencja - niezależne wykształcenie się podobnej cechy u różnych taksonów i z odmiennych

zawiązków embrionalnych, będące wyrazem podobieństwa nisz ekologicznych; np. odpowiadające

sobie gatunki torbaczy i łożyskowców (kret, wilk torbowy, miś koala)

  1. antropogeneza - czynniki i etapy ewolucji człowieka współczesnego; obejmuje opis i chronologię (1) wspólnych przodków człowieka i małp człekokształtnych, (2) istot przedludzkich i (3) form praludzkich; filogeneza człowieka; początki sięgają neogenu (miocenu), związane z przejściem pewnych małp człekokształtnych na naziemny tryb życia, następnie z osuszeniem się klimatu i zamieszkaniem środowiska sawann; obejmuje zmiany anatomii i mechaniki kończyn, uzębienia, diety, zwiększenia pojemności czaszki, uzyskania pozycji wyprostnej

6) Etapy antropogenezy

a. w latach 70. XX w. w Aramis w Etiopii odkryto szczątki Ardipithecus ramidus, które datowano na 4,5 mln

lat; istota poruszająca się w pozycji dwunożnej, mózg małpi, sawanny

b. w 1959 w wąwozie Olduvai w Tanzanii znaleziono szczątki Australopithecus, mózg większy, niż u

współczesnych małp, dwunożny chód, wzrost ok. 1 m., używały narzędzi, wiek ok. 3 mln lat

c. Homo habilis i H. erectus - podobne formy zwane potocznie pitekantropem, pojawiły się ok. 2 mln l. t. w

Afryce, zasiedliły Europę i Azję, posługiwały się ogniem i narzędziami, zamieszkiwały jaskinie, mózg

mniejszy niż u współczesnego człowieka, lecz o zbliżonej już wielkości; duży udział mięsa w diecie

d. człowiek neandertalski - pojawił się ok. 250 tys. l. t. w Afryce, liczne osady w Eurazji, gdzie wymarł ok.

10.000 l. t.; być może tylko rasa cz. współczesnego; pochylone ciało

e. człowiek kromanioński - cechy antropologiczne w pełni identyczne z naszymi, 30.000 l. t. zamieszkiwał

jaskinie zachodniej Europy, pozostawił malowidła w Lascaux (Francja) i Altamira (Hiszpania)