Podczas opisu narządów płciowych, składających się na układ rozrodczy, zwyczajowo dzieli się je na gruczoły płciowe, czyli gonady, w których powstają gamety i hormony płciowe, drogi wyprowadzające dla gamet oraz zewnętrzne narządy płciowe.

W skład męskiego układu rozrodczego wchodzą jądra, najądrza, nasieniowód, pęcherzyki nasienne, cewka moczowa, gruczoł krokowy, gruczoły opuszkowo cewkowe, prącie i moszna.

W skład żeńskiego układu rozrodczego wchodzą jajniki, jajowody, macica, pochwa i srom.

MĘSKI UKŁAD ROZRODCZY

Jadra i najądrza, nasieniowód, cewka moczowa męska, gruczoły pęcherzykowo-nasienne, przewód wytryskowy, gruczoł krokowy i gruczoły opuszkowo-cewkowe to męskie narządy rozrodcze wewnętrzne. Natomiast moszna i prącie, to męskie narządy płciowe zewnętrzne.

Jądra i najądrza

Gamety męskie powstają w jądrach. Jest to narząd parzysty, co znajduje odzwierciedlenie w jego greckiej nazwie. Oba jądra znajdują się w obrębie worka mosznowego, które jest uwypukleniem ściany brzusznej. Dzięki umiejscowieniu poza jamą brzuszną, jądra nie są narażone na duże wahania ciśnienia. Ponadto duże znaczenie dla ich prawidłowego funkcjonowania ma to, że w worku mosznowym panuje niższa temperatura, niż w obrębie jamy brzusznej. Jądra są bardzo wrażliwymi na przegrzanie narządami. Ponadto, dzięki umiejscowieniu w worku mosznowym, jądra dysponują znaczną ruchomością, nie jest jednak ona tak duża, jak u innych ssaków. Z uwagi na gorszy odpływ krwi z lewego jądra, jest ono trochę cięższe niż jądro prawe. Jądro lewe jest zatem położone niżej, niż jądro prawe.

Jądro przypomina kształtem spłaszczoną elipsoidę. Jest ono na 4-5 cm długie, 2,5-3,5 cm szerokie i na 2 cm grube. Jądra ważą przeciętnie 20-30 gram.

Jądro dzieli się dość wyraźnie na zrąb oraz miąższ. Miąższ jądra zbudowany jest z charakterystycznych płacików, utworzonych z tak zwanych cewek nasiennych. Zrąb jądra spełnia funkcję rusztowania dla tej struktury. W jego obrębie zlokalizowane są naczynia krwionośne i limfatyczne oraz nerwy. Przewody te obsługują płaciki.

Jądra produkują gamety męskie, czyli plemniki. Plemniki są produkowane w cewkach nasiennych krętych, budujących płaciki. Poprzez cewki nasienne proste wędrują one do sieci jądra. Proces powstawania plemników nosi nazwę spermatogenezy. Komórki macierzyste plemników, czyli spermatogonia są diploidalne. Spermatogonia powstają podczas życia płodowego człowieka. Gdy mężczyzna osiągnie dojrzałość płciową zaczynają dzielić się mitotycznie. Część z nich przekształca się w spermatocyty pierwszego rzędu, które przechodzą pierwszy podział mejotyczny. Haploidalne komórki, powstałe w wyniku tego podziału przystępują do drugiego podziału mejotycznego. Są to spermatocyty drugiego rzędu. Jeden spermatocyt pierwszego rzędu daje cztery spermatydy, będące komórkami haploidalnymi. Z spermatydów różnicują się, w procesie spermiogenezy plemniki.

Ludzkie komórki somatyczne zawierają po 46 chromosomów. Natomiast w plemnikach i komórkach jajowych liczba chromosomów jest zredukowana o połowę. W wyniku zapłodnienia dwie komórki haploidalne łączą się dając diploidalną zygotę, zawierającą, w przypadku człowieka, 46 chromosomów. Aby liczba chromosomów była stała i charakterystyczne dla gatunku, proces wytwarzania gamet musi wiązać się z podziałem redukcyjnym, w przeciwnym wypadku, liczba chromosomów w każdym pokoleniu zwiększałaby się dwukrotnie.

Długość dojrzałego plemnika wynosi około 60 µm. Plemnik składa się z główki, szyjki i witki, dzięki której się porusza. Podczas przeciętnego wytrysku uwalnianych jest 200-300 milionów plemników.

Jadra produkują ponadto androgeny, czyli męskie hormony płciowe. Najważniejszym z nich jest testosteron. Hormony płciowe warunkują wzrost i rozwój zewnętrznych narządów płciowych oraz wykształcenie wtórnych cech płciowych, takich jak owłosienie łonowe, czy obniżony tembr głosu. Z sieci jądra plemniki wędrują do najądrzy. W najądrzach plemniki dojrzewają.

Nasieniowody

Z najądrzy plemniki wędrują do nasieniowodów. Nasieniowody nie tylko wyprowadzają plemniki z jąder, lecz ponadto wydzielają substancje, które pobudzają ruchliwość plemników. Długość nasieniowodu wynosi 50-60cm.

Oprócz plemników, będących produktem jąder, w skład nasienia, czyli spermy, wchodzi także część płynna, będąca wydzieliną gruczołów dodatkowych, takich jak prostata, pęcherzyki nasienne oraz gruczoły cewki moczowej. Cześć płynna spermy składa się w około 90% z wody, resztę stanowią substancje podtrzymujące żywotność plemników, takie jak białka, aminokwasy, cukry-wśród nich fruktoza, kwasy tłuszczowe, witaminy i enzymy. Składnikiem spermy są ponadto sole mineralne, które zapewniają spermie izotoniczność. Miejsce, w którym pęcherzyk nasienny uchodzi do nasieniowodu nazywamy bańką nasieniowodu. Od tego momentu nasieniowód przechodzi w tak zwany przewód wytryskowy. Jego ujście znajduje się w obrębie małego uwypuklenia błony śluzowej cewki moczowej, tak zwanego wzgórka nasiennego.

Cewka moczowa

Omówione dotąd narządy, czyli jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne i przewody wytryskowe są narządami parzystymi. Cewka moczowa jest narządem pojedynczym. Początek cewki moczowej leży w dnie pęcherza moczowego. Jej długość wynosi 15-20cm. Cewka dzieli się na część sterczową, błoniastą i gąbczastą. Część cewki moczowej, która biegnie w prąciu jest ruchoma. Część gąbczasta i błoniasta składają się na ustaloną część cewki moczowej.

U mężczyzn cewka moczowa jest przewodem moczowo-płciowym, ponieważ wyprowadza na zewnątrz, w różnym czasie, mocz i nasienie. Układy moczowy i płciowy łączą się na wysokości wzgórka nasiennego, gdzie mają ujście przewody wytryskowe, będące przedłużeniem nasieniowodów oraz przewody wyprowadzające prostaty.

Prostata

Prostata, czyli gruczoł krokowy, lub sterczowy jest największym z dodatkowych gruczołów płciowych. Otacza ona cewkę moczową w miejscu, w którym uchodzą do niej nasieniowody. Kształtem i wielkością przypomina owoc kasztanowca. W obrębie prostaty można wyróżnić zrąb oraz miąższ. Miąższ prostaty składa się z 30-50 gruczołów cewkowo pęcherzykowych, którym towarzyszą przewody wyprowadzające. Wydzielina prostaty stanowi znaczną część składową nasienia. Wydzielina ta dostarcza plemnikom wielu substancji niezbędnych do ich prawidłowego funkcjonowania.

Przy nasadzie prącia znajdują się gruczoły opuszkowo-cewkowe, których wydzielina również wchodzi w skład nasienia.

Moszna

Moszna występuje u wielu ssaków lądowych płci męskiej. Jest workiem skórno-mięśniowym, będącym uwypukleniem ściany jamy brzusznej. W worku mosznowym znajdują się jądra. Moszna położona jest pomiędzy prąciem a odbytem. Dzięki umiejscowieniu w mosznie, jądra poddane są działaniu optymalnej dla nich temperatury. Temperatura jaka panuje wewnątrz worka mosznowego jest niższa niż temperatura ciała, wynosi bowiem 34,4ºC. temperatura 36,7 ºC, jaka panuje wewnątrz ciała, wpływa hamująco na produkcję plemników. Podczas chłodu moszna ulega obkurczeniu, dzięki czemu jądra przysuwają się bliżej ciała. Ma to na celu zabezpieczenie jader przed przechłodzeniem. Ponadto mięsień zwany dźwigaczem jąder ulega obkurczeniu. W termoregulacji bierze ponadto udział sprężysta błona mięśniowa, która wyściela wnętrze worka mosznowego. Dzięki skurczom tej błony skóra moszny ulega obkurczeniu, co zmniejsza jej powierzchnię. Zmniejsza to utratę ciepła. Natomiast gdy temperatura jest zbyt wysoka, następuje rozkurcz tej błony, co sprawia, że skóra moszny ulega rozprostowaniu. Zwiększa to powierzchnię, przez którą następują straty ciepła, dzięki czemu temperatura wewnątrz worka mosznowego ulega obniżeniu.

Prącie

Męskim narządem kopulacyjnym jest prącie, zwane też członkiem, lub penisem. Prącie oraz łechtaczka, będąca żeńskim organem płciowym, są narządami homologicznymi. W prąciu biegnie końcowy odcinek cewki moczowej, która uchodzi na szczycie żołędzi prącia. W skład prącia wchodzą ponadto ciała jamiste, które są ułożone równolegle względem siebie oraz ciało gąbczaste, z którego zbudowane są żołądź prącia i tak zwana opuszka. Funkcją ciała gąbczastego jest ponadto ochrona cewki moczowej. Podczas erekcji ciała jamiste wypełniają się krwią. Prącie dzieli się na nasadę oraz część ruchomą. Od nasady prącia odchodzą odnogi ciał jamistych, które przytwierdzają ją do kości łonowych i kulszowych. Na końcu ruchomej części prącia znajduje się żołądź prącia. Tkanka podskórna, która leży pod skórą prącia ma luźną strukturę, dzięki czemu skóra prącia łatwo się przesuwa. Nad żołędzią prącia znajduje się zdwojony fałd skórny, zwany napletkiem. Krew do prącia dostarczają tętnica głęboka oraz tętnica grzbietowa prącia. Krew z prącia zbierana jest przez żyły powierzchniowe, które uchodzą do żyły grzbietowej prącia oraz żyły głębokie, które uchodzą do splotu sromowego.

ŻEŃSKI UKŁAD PŁCIOWY

Żeńskimi narządami płciowymi wewnętrznymi są jajniki, jajowody, macica i pochwa. Narządami płciowymi zewnętrznymi są natomiast wzgórek łonowy, czyli wzgórek Wenery, wargi sromowe mniejsze i większe, przedsionek pochwy, błona dziewicza, ujście pochwy, łechtaczka, wędzidełko i napletek łechtaczki, gruczoły przedsionkowe mniejsze i większe, ujście cewki moczowej, opuszki przedsionka, spoidło przednie i tylne warg sromowych oraz wędzidełko warg sromowych. Elementami żeńskiego układu rozrodczego są ponadto gruczoły sutkowe.

Jajowody

Jajowód jest przewodem, poprzez który komórka jajowa wędruje z jajnika do macicy. Jego długość wynosi około 12 cm. W jajowodzie możemy wyróżnić cztery odcinki: lejek z ujściem brzusznym, bańka, cieśń oraz odcinek maciczny.

Ściana jajowodu składa się z trzech warstw. Na zewnątrz znajduje się otrzewna, w środku błona mięśniowa, a wewnątrz błona śluzowa. Koniec jajowodu, zwrócony ku jajnikowi jest postrzępiony. Najdłuższy ze strzępków nosi nazwę strzępka jajnikowego.

Błona śluzowa jajowodu jest silnie pofałdowana. Pokrywa ją jedna warstwa urzęsionego nabłonka walcowatego. Ruch rzęsek przesuwa komórkę jajową w kierunku ujścia jajowodu do macicy oraz powoduje ruch płynu, który napędza plemniki w kierunku jaja. Produktem innych komórek błony śluzowej jest śluz, który zawiera substancje odżywcze dla komórki jajowej oraz takie, które biorą udział w procesie dojrzewania plemników. Zawiązkiem jajowodów są przewody Müllera.

Za pośrednictwem jajowodów, komórka jajowa wędruje do macicy. Strzępki lejka stanowiącego początkowy odcinek jajowodu otaczają jajnik. Ich zadaniem jest wychwycenie komórki jajowej uwolnionej przez jajnik. Do zapłodnienia dochodzi w początkowym odcinku jajowodu. Zapłodnione jajo przemieszcza się następnie jajowodem w kierunku macicy.

Jajniki

U kobiet organami odpowiedzialnymi za produkcję gamet oraz hormonów płciowych są jajniki. Kształtem przypominają one migdały. Jajniki dorosłych kobiet są na 2,5-5 cm długie i na 1,5-3 cm szerokie. Jednak wielkość jajników nie jest stała, zależy między innymi od wieku kobiety oraz od aktualnej fazy cyklu miesiączkowego. Aktywność jajników zanika po menopauzie, ich wielkość ulega wówczas znacznej redukcji.

Więzadła, będące pasmami tkanki łącznej mocują jajniki do ścian miednicy oraz sąsiednich narządów. Są one mocne, lecz zarazem zapewniają jajnikom niezbędną ruchomość, dzięki której mogą się one przesuwać podczas ciąży.

W jajnikach można wyróżnić korę i rdzeń. Kora zbudowana jest z około 200 tysięcy pęcherzyków, zwanych pęcherzykami pierwotnymi. W pęcherzykach tych znajdują się komórki jajowe. Pęcherzyki pierwotne rozrastają się, dając pęcherzyki wtórne, które przekształcają się w pęcherzyki dojrzewające, zwane pęcherzykami Graafa. Pęcherzyk Graafa pęka, uwalniając komórkę jajową. Komórka ta jest haploidalna. Faza cyklu płciowego, podczas której dochodzi do pęknięcia pęcherzyków Graafa nosi nazwę jajeczkowania, czyli owulacji. Faza ta rozpoczyna się pod wpływem hormonu luteinizującego, który jest wydzielany przez przysadkę mózgową. Jajeczkowanie poprzedzone jest fazą pęcherzykową, kontrolowaną przez hormon pęcherzykowy, wydzielany również przez przysadkę mózgową, podczas której następuje wzrost i rozwój pęcherzyków Graafa. Zwiększony poziom hormonu luteinizującego, wydzielanego w czasie jajeczkowania jest sygnałem dla pęcherzyków Graafa do zakończenia rozwoju. Pęcherzyki Graafa przekształcają się w ciałko żółte, które produkuje progesteron. W trzeciej fazie cyklu płciowego ciałko żółte stopniowo zanika, z czym wiąże się spadek poziomu hormonów. Prowadzi to do zmian w błonie śluzowej macicy, które skutkują kilkudniowym krwawieniem. Jeśli komórka jajowa zostanie zapłodniona, trzecia faza cyklu zostaje przerwana i zaczyna się ciąża.

Macica

Macica to pojedynczy narząd, położony w obrębie miednicy. Znajduje się pomiędzy odbytnicą, a pęcherzem moczowym. Swoim kształtem przypomina spłaszczoną gruszkę. Trzonem macicy nazywamy jej górną, rozszerzoną część, natomiast część dolna, zwężona to szyjka. Powyżej trzonu znajduje się dno macicy. Ku dołowi szyjka przechodzi w pochwę, można ją zatem podzielić na część nadpochwową oraz pochwową. W miarę stałe położenie macicy zapewniają więzadła, które mocują ją do miednicy. Macica jest lekko zgięta i pochylona ku przodowi.

Ścianę macicy i jajowodów budują trzy warstwy. Warstwa zewnętrzna to błona surowicza, warstwa środkowa to warstwa mięśni, a warstwa wewnętrzna to błona śluzowa. Błona śluzowa okresowo się złuszcza, co ma związek z omówionym cyklem płciowym. Trwa on około 28 dni. Zewnętrznym objawem złuszczania się błony śluzowej macicy jest krwawienie miesięczne.

Pochwa

Żeńskim narządem kopulacyjnym jest pochwa. Ma ona postać elastycznego, mięśniowego przewodu, który jest przedłużeniem macicy i uchodzi na zewnątrz. Pochwa zakończona jest od zewnątrz przedsionkiem pochwy, który jest elementem sromu. W dolnej części, światło pochwy jest najwęższe, rozszerza się stopniowo ku górze. Szerokość światła pochwy w okolicy jej środka wynosi 2-3 cm. Pochwa przyjmuje prącie podczas kopulacji, wprowadzane jest do niej nasienie. Stanowi ponadto kanał wyjściowy dla rodzącego się płodu. Przez pochwę wydostaje się na zewnątrz organizmu krew menstruacyjna. Zawiązkiem pochwy są przewody Müllera.

Pochwa ludzka znajduje się w płaszczyźnie przyśrodkowej ciała, niemal całkowicie wypełniając miednicę mniejszą. Przepona moczowo-płciowa jest przebita przez krótki, końcowy odcinek pochwy, w związku z tym pochwę dzieli się na części śródmiedniczą i przeponową. Z przodu pochwy znajduje się pęcherz moczowy. Pomiędzy tymi narządami biegną moczowody, które przechodzą w cewkę moczową. Pomiędzy cewką moczową, a przednią ścianą pochwy występuje przegroda cewkowo-pochwowa, zapełniając przestrzeń cewkowo-pochwową.

Górna część pochwy, przesunięta ku tyłowi pokryta jest otrzewną. Otrzewna pokrywa również bańkę odbytnicy, tworząc dno zagłębienia odbytniczo-macicznego. Zagłębienie odbytniczo-maciczne ma postać szczelinowatej przestrzeni. Jeśli jakieś narządy, takie jak jelito cienkie, lub jajniki są nieprawidłowo położone, wnikają w obręb tej szczeliny. Przestrzeń odbytniczo-pochwowa, która położona jest poniżej wypełniona jest tkanką łączną. W górnej części jest to tkanka wiotka, ku dołowi przechodzi w tkankę zbitą. Tkanka ta tworzy przegrodę odbytniczo-pochwową.

Z boku pochwy, położony jest żylny splot pochwowy. Pochwa otoczona jest przez mięsień dźwigacz odbytu, lecz nie zrasta się z nim. Pochwa jest zrośnięta z przeponą moczowo-płciową, którą przebija. Jest ona otoczona przez włókna zwieracza zewnętrznego cewki moczowej.

W dolnej części, pochwa zakręca ku przodowi, przechodząc w przedsionek pochwy. Przedsionek pochwy powstaje z przekształcenia zatoki moczowo-płciowej, która powstaje w wyniku podziału steku. Natomiast odbytnica skręca ku tyłowi, dzięki czemu przestrzeń odbytniczo-pochwowa rozszerza się.

Dolna część pochwy przypomina kształtem spłaszczony cylinder. Spłaszczenie to przebiega grzbietobrzusznie, w związku z tym można wyróżnić przednią i tylną ścianę pochwy. Niżej światło pochwy ma kształt litery H, co pozwala na wyróżnienie także ścian bocznych.

W górny koniec pochwy wnika skośnie część pochwowa szyjki macicy. Ma ona postać brodawki. Na skutek tego tworzy się sklepienie pochwy, w obrębie którego można wyróżnić części przednią, tylną oraz boczne-prawą i lewą. Sklepienie tylne jest najgłębsze. Podczas stosunku płciowego zbiera się tam nasienie. Stamtąd plemniki samodzielnie wędrują do macicy, a stamtąd do jajowodów, w którym może dojść do zapłodnienia.

U dziewic wejście do pochwy otacza błona dziewicza. Pierwszy stosunek zazwyczaj ją rozrywa, na wiele drobnych fragmentów. Po pierwszym porodzie fragmenty te kurczą się, w wyniku czego powstają brodawkowate uwypuklenia, zwane strzępkami błony dziewiczej. Błona dziewicza jest bardzo delikatna, może zostać przerwana nawet podczas aplikowania tamponu.

Grubość ściany pochwy wynosi około 3 mm, jednak wartość ta podlega zmianom, związanym ze stopniem rozluźnienia pochwy. Pochwa może się w dużym stopniu rozciągać oraz kurczyć, co związane jest z obecnością licznych włókien elastycznych oraz sprężystych. W czasie ciąży mięśnie pochwy silnie się rozluźniają, dzięki czemu staje się ona bardziej rozciągliwa. Ma to duże znaczenie w czasie porodu. Ściana pochwy składa się z trzech warstw. Na zewnątrz znajduje się błona zewnętrzna, zbudowana z tkanki łącznej. Na górze jest ona wiotka, ku dołowi przechodzi stopniowo w tkankę zbitą, czym przypomina tkankę łączną wypełniającą przestrzenie odbytniczo-pochwową i cewkowo-pochwową. Błona zewnętrzna otaczająca pochwę przylega do tych przestrzeni. Warstwa środkowa składa się z mięśni gładkich. Są one gęsto poprzetykane włóknami tkanki łącznej. Przebieg tych włókien jest podłużny, jednak kilka z nich tworzy warstwę okrężną. Warstwa mięśni w części górnej części przechodzi w mięśniówkę macicy. W części dolnej natomiast wnika w mięśnie budujące przeponę miednicy. Część warstwy mięśniowej, zwana mięśniem odbytniczo-pochwowym wnika w przestrzeń przegrody cewkowo-pochwowej i odbytniczo-pochwowej. W obrębie podłużnej warstwy mięśniowej, budującej ściany przednią i tylną pochwy biegną sploty żylne. Z ich obecnością związane jest niewielkie zgrubienie, unoszące błonę śluzową. W tych miejscach błona śluzowa marszczy się. Gdy sploty żylne wypełnią się krwią, słupy tworzące zmarszczenie nabrzmiewają.

Brak wyraźnej granicy oddzielającej błonę mięśniową od błony śluzowej. Błona śluzowa wyścielająca pochwę ma szaroczerwony kolor, dzięki czemu wyraźnie widoczna jest granica między pochwą , a macicą, która wyścielona jest błoną śluzową zabarwioną na intensywnie czerwony kolor. Jeśli pochwa nie jest rozciągnięta, błona śluzowa wytwarza wiele fałd poprzecznych, zwanych marszczkami pochwowymi. Są one najsilniej rozwinięte w dolnych partiach pochwy kobiet, które nie rodziły. Tworzą one na przedniej i tylnej ścianie pochwy dwa podłużne pasma, stanowiące przednią i tylną kolumnę marszczek pochwowych. Ciąże oraz wiek powodują stopniowe wygładzanie ścianek pochwy.

Błona śluzowa pochwy jest dwuwarstwowa. Jedna z warstw to blaszka właściwa, zbudowana z licznych włókien sprężystych. Zazwyczaj nie zawiera ona gruczołów, choć niekiedy występują pojedyncze gruczoły, przypominające gruczoły występujące w obrębie szyjki macicy. Blaszka właściwa wytwarza liczne zgrubienia, które wnikają w obręb znajdującego się powyżej nabłonka. Blaszka właściwa zawiera liczne limfocyty, które mogą tworzyć podobne do grudek chłonnych zgrupowania.

Występujący powyżej blaszki właściwej nabłonek jest wielowarstwowy i płaski. W zasadzie jest to nabłonek nierogowaciejący, choć czasami występuje znikome rogowacenie. Komórki położone w głębszych warstwach nabłonka zawierają glikogen, w postaci ziaren. Hormony wydzielane przez jajniki wywołują charakterystyczne zmiany w obrębie nabłonka. Pod wpływem estrogenu powierzchniowe warstwy nabłonka silnie się spłaszczają. Cytoplazma komórek budujących nabłonek nabiera właściwości kwasochłonnych, a ziarna glikogenu stają się liczniejsze. Ponadto pojawiają się ziarnistości zawierające eleidynę, co świadczy o narastaniu tendencji do rogowacenia. Gdy wydzielanie estrogenu przez jajniki nie jest intensywne komórki są grubsze, a ich cytoplazma wykazuje właściwości zasadochłonne. Zmiany te pozwalają określić moment jajeczkowania, co ma znaczenie w przypadku niektórych metod antykoncepcyjnych. Jeśli podczas cyklu płciowego dochodzi do miesiączki, lecz zmiany w obrębie błony śluzowej nie następują, to jajniki najprawdopodobniej wytwarzają zbyt mało estrogenu, lub cykl ma charakter anowulacyjny. W cyklu anowulacyjnym nie dochodzi do jajeczkowania, ani do wytworzenia ciałka żółtego.

Złuszczający się nabłonek pochwy oraz wydzielina dopływająca z szyjki macicy tworzą białawą substancję, która zwilża ściany pochwy. Około 5% tej substancji stanowi kwas mlekowy, wytwarzany przez bakterie Lactobacillus acidophilus, wchodzące w skład flory bakteryjnej pochwy. Niskie pH chroni pochwę przed drobnoustrojami, ale szkodzi też plemnikom. Wzrost ilości wydzieliny oraz występowanie białych upławów jest sygnałem świadczącym o zmianach patologicznych.

Pochwa jest zaopatrywana w krew przez tętnicę pochwową, która stanowi gałąź zstępującą tętnicy macicznej, lub gałąź bezpośrednią tętnicy biodrowej wewnętrzne, która dochodzi do bocznego brzegu pochwy. Niekiedy na tylnej ścianie pochwy tworzy się nieparzyste zespolenie tętnicze.

Żyły łączą się tworząc potężny splot pochwowy. Splot ten tworzy połączenie ze splotami odbytnicy i pęcherza moczowego oraz żyłami opuszczającymi narządy płciowe zewnętrzne. Naczynia te uchodzą do żyły biodrowej wewnętrznej.

Limfa zebrana z górnej części pochwy wędruje wzdłuż tętnicy biodrowej wewnętrznej i wlewa się do węzłów biodrowych wewnętrznych, natomiast limfa zebrana z dolnej części pochwy wlewa się do węzłów okolicy pachwinowej i węzłów odbytnicy.

Pochwa unerwiana jest przez włókna układu somatycznego i autonomicznego, które wychodzą ze splotu podbrzusznego dolnego. Biegną one wzdłuż tętnic. Na wysokości błony zewnętrznej tworzą splot pochwowy, składający się z drobnych zwojów nerwowych. Z niego wychodzą włókna unerwiające błonę mięśniową i śluzową. W obrębie błony śluzowej włókna tworzą kolejny splot. Wychodzą z niego dwa rodzaje włókien: jedne kończą się kolbkami w blaszce właściwej, drugie zaś tworzą wolne zakończenia w nabłonku błony śluzowej. Blisko ujścia pochwy znajduje się punkt, będący miejscem zwiększonej wrażliwości. Jest on unerwiony czuciowo przez nerw sromowy i nosi nazwę punktu G.

Srom

Żeńskie narządy płciowe nazywane są ogólnie sromem. Przedsionek pochwy oraz ujście cewki moczowej otaczają wargi sromowe mniejsze. Są one delikatne i pokrywa je błona śluzowa. Wargi sromowe mniejsze otoczone są wargami sromowymi większymi. W miejscu gdzie wargi sromowe mniejsze łączą się, znajduje się łechtaczka. Łechtaczka jest narządem homologicznym do męskiego prącia oraz przypominającym go trochę budową. Łechtaczka jest ośrodkiem pobudzenia seksualnego, ponieważ dochodzi do niej wiele zakończeń nerwowych. Ciała jamiste łechtaczki są tworami parzystymi. Ich początek stanowią odnogi łechtaczki, które przyczepiają się do dolnych gałęzi kości łonowej. Odnogi są najdłuższą częścią ciał jamistych, ich długość wynosi przeciętnie 4 cm. Na odcinku, na którym odnogi biegną przyśrodkowo, a następnie w górę pokrywa je mięsień kulszowo jamisty. Nieco niżej dochodzi do połączenia obu odnóg. Na wysokości przedniej części spojenia łonowego zbiegają się, tworząc trzon łechtaczki, którego długość wynosi około 2 cm. Trzon łechtaczki dzieli się na część wstępującą i zstępującą. Cześć zstępująca jest odpowiednikiem wiszącej części prącia. Miejsce, w którym część zstępująca przechodzi w wstępującą nosi nazwę genu lub angulus corporis clitoridis. Na końcu trzonu łechtaczki znajduje się wierzchołek. Wierzchołek oraz pokrywająca go cienka warstwa skóry stanowią żołądź łechtaczki. Trzon łechtaczki łączy się ze spojeniem za pomocą więzadła wieszadłowego. W tej części, pomiędzy ciałami jamistymi występuje niecałkowita przegroda. Wokół każdego ciała jamistego występuje błona biaława. Wnętrze ciała jamistego podzielone jest na jamki, pomiędzy którymi występują beleczki zbudowane z mięśni gładkich oraz tkanki łącznej. W wyniku pobudzenia seksualnego ciała jamiste wypełniają się krwią i dochodzi do wzwodu.

Krew do łechtaczki dostarczają tętnica głęboka i powierzchowna łechtaczki. Są to odgałęzienia tętnicy sromowej wewnętrznej, która wychodzi z tętnicy biodrowej wewnętrznej. Krew z łechtaczki jest zbierana żyłą głęboką łechtaczki i żyłą grzbietową łechtaczki. Żyła głęboka łechtaczki uchodzi do żyły sromowej wewnętrznej, a żyła grzbietowa łechtaczki uchodzi do żylnego splotu pęcherzowego. Limfa jest zbierana przez węzły pachwinowe powierzchniowe.

Łechtaczka jest unerwiana czuciowo przez nerw czuciowy łechtaczki, który wychodzi z nerwu sromowego. Włókna układu autonomicznego, unerwiające łechtaczkę, wychodzą ze splotu miednicznego.

Zawiązkiem łechtaczki jest wyrostek płciowy. Łechtaczka jest narządem homologicznym do męskiego prącia. Opuszki przedsionka, wchodzące w skład łechtaczki są homologiczne do ciała gąbczastego prącia. Rozwój żeńskich organów rozrodczych jest determinowany brakiem męskich hormonów płciowych.

Wargi sromowe mniejsze otaczają przedsionek pochwy i ujście cewki moczowej. Wydzielina produkowana przez gruczoły przedsionkowe większe zwilża ściany przedsionka pochwy.

Gruczoły mleczne

Gruczoły mleczne są specyficznymi gruczołami ssaków, powstałymi z przekształcenia gruczołów potowych. Ich wydzieliną jest mleko, którym są karmione młode ssaki. Pod względem histologicznym zaliczane są do gruczołów złożonych pęcherzykowych. Z pęcherzyków wybiegają przewody mlekonośne, które łączą się tworząc przewody zbiorcze, których ujście znajduje się na szczycie sutków. U niższych ssaków sutki nie występują, lecz mleko jest wydzielane bezpośrednio na powierzchnię skóry. Gruczoły mleczne pojawiają się w rozwoju zarodkowym u obu płci, jednak u samców ulegają w dalszym rozwoju uwstecznieniu. U większości gatunków sutki znajdują się po brzusznej stronie ciała. Wyjątek stanowią nutrie, u których warunki środowiska wymusiły przesunięcie się sutków na grzbietową stronę ciała. Gruczoły sutkowe występują symetrycznie w liczbie jednej, lub kilku par. Jedna para sutków występuje nie tylko u ludzi, ale też u nietoperzy. Z kolei u gryzoni i świniowatych występuje nawet siedem par sutków.

Wśród gruczołów skórnych, gruczoły mleczne są największe. W jego skład wchodzi ciało sutka, otoczone ciałem tłuszczowym oraz położona na szczycie otoczka brodawki sutkowej, w obrębie której znajduje się brodawka. U dorosłych kobiet gruczoł sutkowy położony jest pomiędzy trzecim, a siódmym żebrem. Zasadnicza część gruczołu leży na mięśniu piersiowym większym, natomiast mały fragment leży na mięśniu zębatym przednim. Podczas ciąży gruczoły sutkowe powiększają się pod wpływem estrogenów i progesteronu.