Od niemal 2000 lat ludzie stale poszukują takiego sposobu odżywiania, który do codziennego menu wprowadzi ład, będzie urozmaicony i oczywiście zdrowy. Zapewne dlatego dietetyka, jako gałąź nauki zajmująca się racjonalnym żywieniem człowieka, jest jedną z tych dziedzin, które w ostatnich latach rozwijają się szczególnie dynamicznie. Niemalże na każdym kroku można spotkać artykuły, prace naukowe, podręczniki czy poradniki, których autorzy spierają się między sobą o słuszność i wyższość omawianych w nich zasad prawidłowego odżywiania. Część z tych teorii została mocno ugruntowana, inne są rodzajem ulotnej mody, która zapewne nie przetrwa próby czasu.
Samo słowo dieta wywodzi się z języka greckiego (diaitia) i w powszechnym rozumieniu oznacza sposób odżywiania się, zwykle ograniczony ilościowo i jakościowo. Dobrze skomponowana dieta powinna całkowicie zaspokajać potrzeby stosującej ją osoby; pokrywać jej zapotrzebowanie energetyczne, dostarczać odpowiedniej ilości podstawowych składników pokarmowych takich jak: białka, cukry, tłuszcze, a także witamin, mikro- i makroelementów. Powinna zawierać produkty zarówno pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego.
Większość ludzi zdaje sobie sprawę z faktu, że codzienne posiłki powinny być skomponowane tak aby ich skład był zróżnicowany, zgadza się również ze stwierdzeniem: "jemy po to żeby żyć, a nie żyjemy po to żeby jeść". Jak wiadomo ciało każdego człowieka budują ogromne ilości komórek, z których każda do prawidłowego funkcjonowania potrzebuje określonej puli energii i składników odżywczych, a ich źródłem jest pokarm. Dlatego nasz wygląd, zdrowie, czy nastrój w dużym stopniu zależą od tego co jemy. Mimo, że na temat prawidłowego odżywiania wiemy bardzo dużo, zwykle problemem staje się dostosowanie ogólnych zasad do własnych potrzeb. Należy bowiem pamiętać, że zapotrzebowanie na ilość i jakość składników odżywczych zależy od wielu czynników: zmienia się wraz z wiekiem, jest inne u osób prowadzących aktywny i bierny tryb życia, mogą na nie wpływać także takie niuanse jak płeć, pora roku i klimat. Dbałość o prawidłowy skład posiłków jest szczególnie ważna w przypadku dzieci oraz młodzieży w okresie dojrzewania, czyli w czasie intensywnego rozwoju i wzrostu organizmu.
Zapewne nie wzbudza wątpliwości fakt, że do utrzymania dobrego zdrowia niezbędne jest spożywanie pełnowartościowych- treściwych posiłków, pozwalających na zachowanie równowagi energetycznej pomiędzy energią w nich dostarczaną, a tą, która jest zużywana na codzienną aktywność. Dlatego też sportowcy, osoby pracujące fizycznie, czy z innych przyczyn prowadzące aktywny tryb życia powinny spożywać posiłki bardziej kaloryczne niż pozostałe. Powstające po wysiłku fizycznym zwiększone zapotrzebowanie na energię można zaspokoić lekkostrawnym posiłkiem, zawierającym zarówno tłuszcze (szczególnie cenne są te wielonienasycone pochodzenia roślinnego), jak i węglowodany. W tym przypadku dobrą przekąską może być np. koktajl jogurtowy z dodatkiem świeżych owoców, płatków zbożowych i kiełków. Jest on również doskonałym źródłem białka. Osoby uprawiające sport nie powinny zapominać o przyjmowaniu dużej ilości płynów, zwłaszcza wody mineralnej, stanowiącej doskonałe źródło biopierwiastków, których znaczne ilości są wypłukiwane z organizmu wraz z potem.
Powszechnie również wiadomo, że dzienne zapotrzebowanie energetyczne kobiet jest mniejsze niż mężczyzn, natomiast ilość spożywanych przez nie mikroelementów takich jak wapń, czy żelazo powinna być wyższa niż u płci przeciwnej.
Znaczący wpływ na skład przyjmowanych posiłków ma temperatura otoczenia. W zimie wzrasta zapotrzebowanie na pokarmy bogate w tłuszcze, które organizm przetwarza głównie na energię cieplną niezbędną do utrzymania prawidłowej temperatury ciała, latem zaś chętniej spożywamy soczyste owoce. Dostarczają nam one wody, którą tracimy w czasie pocenia się (schładzania) oraz węglowodanów, wykorzystywanych do produkcji energii wydatkowanej na aktywność fizyczną i intelektualną. Podobną prawidłowość można zaobserwować porównując dietę Eskimosów z posiłkami ludzi zamieszkujących np. w rejonie Morza Śródziemnego.
Bez względu na wiek, aktywność fizyczną czy strefę klimatyczną, w której żyjemy, nasza dieta powinna być urozmaicona i dostarczać wszystkich niezbędnych składników pokarmowych. Wskazówki dotyczące ilości oraz tego jak często należy spożywać określone pokarmy zawarte są w opracowanej przez dietetyków tzw. piramidzie żywieniowej. "Fundament" piramidy stanowią produkty zbożowe takie jak: kasza, ryż (zwłaszcza brązowy i dziki) otręby, makaron z ciemnej maki, niesolony popcorn, ciemne pieczywo. Równie ważne są warzywa, owoce i nabiał (jogurt naturalny, mleko odtłuszczone, maślanka, kefir, kwaśne mleko, twaróg odtłuszczony,). To one powinny być bazą każdej diety i należy je spożywać codziennie. Warto zaznaczyć, że mniej przetworzone produkty zbożowe, a więc brązowy ryż, mąka z pełnego przemiału są bardziej wartościowe niż ich oczyszczone odpowiedniki. Zawierają one więcej witamin, minerałów i błonnika niezbędnego dla prawidłowego funkcjonowania jelit.
Na szczycie piramidy znajdują się produkty, które w naszym jadłospisie powinny pojawiać się sporadycznie. W tej grupie pokarmów wymienia się m.in.:słodycze (można sobie na nie pozwolić 2 - 3 razy w tygodniu, a w miejsce batoników i pączków wprowadzić miód, przetwory owocowe, rozcieńczone soki, mrożone desery- sorbety, jogurty, cukierki twarde, czekoladę lub kakao). Chude mięso drobiowe (indyk, kurczak) należy jadać nie częściej niż 3 do 5 razy tygodniowo. Ilość zjadanych w tygodniu jaj nie powinna być większa niż 6 sztuk.
Dietetycy nie zalecają spożywania dużych ilości czerwonego mięsa: tłustej wieprzowiny, boczku wołowiny czy baraniny; potraw smażonych, białego cukru, wysoko słodzonych napoi gazowanych, a także kawy we wszelkich jej odmianach.
Powstaniu piramidy żywieniowej zapewne przyświecała idea, zgodnie z którą dla prawidłowego funkcjonowania organizmu istotna jest nie tylko ilość dostarczanych kalorii ale także to, by ich źródłem były wszystkie podstawowe składniki pokarmowe, przyjmowane w odpowiednich proporcjach. Zakłada się, że dzienne spożycie cukrów, tłuszczów i białek powinno kształtować się odpowiednio w granicach 55, 30 i 15% ogółu. Dla przeciętnego, dorosłego człowieka oznacza to, że w ciągu jednego dnia powinien zjeść: porcję ziemniaków, przynajmniej dwie porcje nieprzetworzonych owoców i warzyw, ciemne pieczywo, rybę zamiast czerwonego mięsa, kawałek chudego drobiu, i wypić porcję odtłuszczonego (ok. 2%) mleka lub jego przetworów.
Niemal tak samo istotna jak jakość pokarmów jest, pora ich spożywania. Ważne jest aby posiłki przyjmować w regularnych odstępach czasowych, a ich liczba waha się w granicach od 3 do 5, w zależności od indywidualnych potrzeb. Należy również zadbać o to aby większość przyjmowanych kalorii przypadała na śniadanie i obiad. Jednym z najczęściej popełnianych błędów dietetycznych jest "podjadanie" między posiłkami.
Część osób uważa, że dieta to nie tylko reguły dotyczące ilości i jakości posiłków, ale także pewien szczególny sposób życia. Sformułowali oni zasady zdrowego odżywiania, zgodnie z którymi należy:
- dbać o różnorodność spożywanych pokarmów
- dbać aby każdy posiłek obfitował produkty zawierające znaczne ilości węglowodanów
- jeść zdecydowanie więcej warzyw oraz owoców
- kontrolować wagę ciała, utrzymywać ją na właściwym poziomie i dbać o dobre samopoczucie
- zredukować, a nie eliminować jedzenie
- zachowywać regularność w przyjmowaniu posiłków
- zwiększyć ilość wypijanych płynów
- prowadzić aktywny tryb życia
- zmiany w dotychczasowym trybie życia wprowadzać od zaraz
- pamiętać, że pojęcie "dobrego" czy "złego" jedzenia nie istnieje, jest tylko prawidłowa lub niedoskonała dieta.
Jak już wielokrotnie podkreślano dzięki odpowiedniemu odżywianiu jesteśmy w stanie wpływać na stan naszego zdrowia. Nieprawidłowa dieta może doprowadzić do wystąpienia szeregu chorób, wśród których najczęściej wymienia się te, związane z zaburzeniami w prawidłowym funkcjonowaniu układu krwionośnego np.: miażdżycę (szczególnie częstą u osób spożywających nadmierne ilości pokarmów bogatych w cholesterol), nadciśnienie tętnicze czy zawał. Nierzadkie są nowotwory, schorzenia jelita grubego, kamica żółciowa a u dzieci próchnica zębów. Nieprawidłowa nawyki żywieniowe prowadzą do wystąpienia osteoporozy i insulinoniezależnej cukrzycy. Jednak najpowszechniejsze schorzenia naszych czasów, u podstaw których leżą złe przyzwyczajenia żywieniowe, to otyłość, anoreksja i bulimia.
Otyłość najczęściej spowodowana jest nadmiernym gromadzeniem tłuszczu w organizmie. Może być uwarunkowana genetycznie i wywoływana czynnikami środowiskowymi, czyli spożywaniem takiej ilości żywności, która przekraczające zapotrzebowanie organizmu oraz zbyt małą aktywność fizyczna (siedzący tryb życia, brak sportu). Większość badań potwierdza fakt, że wśród osób otyłych dominują te, które już we wczesnym dzieciństwie miały problemy z nadwagą. W tym właśnie okresie rozwijają się komórki tłuszczowe, a większość stosowanych później kuracji odchudzających prowadzi jedynie do zmniejszenia ich objętości, a nie liczby. W naszym kraju problem otyłości dotyczy niemal 65% populacji. Pojawia się zazwyczaj między 35 a 65 rokiem życia, a jej następstwami są cukrzyca, nadciśnienie, zmiany zwyrodnieniowe kości i stawów.
Chorobą dotykającą coraz większą liczbę dzieci i młodzieży jest anoreksja czyli tzw. jadłowstręt psychiczny. Uważa się, że jest to schorzenie o podłożu psychicznym, objawiające się silną obawą przed utyciem i co za tym idzie unikaniem jedzenia. Może ona wynikać z pragnienia osiągnięcia wyidealizowanego modelu kobiecości albo z odrzucenia własnej płci. Osoby chore czują wstręt do swojego ciała i mają zaniżone poczucie własnej wartości. Często twierdzą, że są syte, nim zaczną jeść.
Jednym z kryteriów rozpoznawczych anoreksji jest spadek masy ciała o ponad 15% poniżej normy.
Następstwem chorobliwego głodzenia się jest redukcja do minimum czynności życiowych organizmu czego objawem jest ogólne osłabienie, odwodnienie, a czasem dolegliwości ze strony układu krążenia. U kobiet często następuje zatrzymanie miesiączki. Zwykle zaostrzają się rysy twarzy, skóra staje się sucha, tkanka tłuszczowa prawie całkiem zanika. Rozwojowi choroby towarzyszy wzrost drażliwości. O tym jak groźna jest to choroba świadczy fakt, że 10% dotkniętych nią osób umiera z wycieńczenia.
Także żarłoczność psychiczna powszechnie znana pod nazwą bulimii jest chorobą o podłożu psychicznym. Jej charakterystycznym objawem są okresowe napady żarłoczności, w czasie których chory traci kontrolę nad ilością spożywanych pokarmów. W przeciwieństwie do osób cierpiących na anoreksję, chorzy na bulimię czują się głodni nawet bezpośrednio po jedzeniu. Zwykle po okresach obżarstwa, bojąc się przybrać na wadze, stosują diety lub wręcz głodówki. Intensywnie ćwiczą, prowokują wymioty, często nadużywają środków przeczyszczających i moczopędnych. Przyczynami bulimii mogą być stresujące wydarzenia życiowe, niska samoocena, samotność czy obawa przed seksem.
W obu omówionych wyżej przypadkach leczenie odbywa się pod kontrolą lekarza psychiatry w specjalistycznych ośrodkach terapeutycznych. Polega ono przede wszystkim na próbie wprowadzenia nowych, prawidłowych nawyków żywieniowych i kontrolowaniu ilości przyjmowanych pokarmów. Chorym często podaje się leki przeciwdepresyjne.
