Witaminy to substancje chemiczne pochodzenia organicznego. Uczestniczą w przebiegu podstawowych procesów zachodzących w organizmie. Mogą pełnić funkcje koenzymów, katalizatorów reakcji(przyśpieszenie reakcji), przenośników grup atomów w procesach metabolicznych.
Głównym źródłem witamin w organizmie jest pożywienie. Są one dostarczane w formie gotowej lub prowitaminy. Bardzo mały procent stanowią witaminy wyprodukowane przez florę bakteryjną jelit.
W dzisiejszych czasach większość witamin można syntetyzować sztucznie i podawać cierpiącym na braki witamin w formie preparatów farmakologicznych.
Witaminy dzieli się na 2 grupy: rozpuszczalne w wodzie i rozpuszczalne w tłuszczach. Oznacza się je dużymi literami. Organizm potrzebuje niewielkie ilości witamin, ale zależy to głównie od wieku osobnika, diety, która stosuje, stopnia wchłaniania, tempa przemiany materii i od stanów fizjologicznych. Przykładem zmiany zapotrzebowania na witaminy jest ciąża czy laktacja.
Niedobory witamin spowodowane są niewłaściwym sposobem odżywiania lub zaburzeniami wchłaniania w jelicie cienkim. W niektórych środowiskach następuje zwiększenie zapotrzebowania na witaminy i wtedy należy je uzupełniać. Niedobór zazwyczaj dotyczy kompleksu witamin a nie tylko jednej z nich.
Jak leczyć niedobory?
Podstawowym sposobem leczenia jest zmiana diety na taką, która pokryje zapotrzebowanie organizmu oraz przyjmowanie preparatów wielowitaminowych. Ich dawka powinna być 5-10 razy większa od średniego, dobowego zapotrzebowania.
Jeżeli chodzi o przedawkowanie witamin to nie jest ono groźne w przypadku witamin rozpuszczalnych w wodzie. Ich nadmiar usuwany jest z moczem. Natomiast witaminy rozpuszczalne w tłuszczach są gromadzone w organizmie i mogą być toksyczne.
Istnienie witamin odkrył w 1911 roku polski uczony, Kazimierz Funk(1884-1967), który wyodrębnił pierwszą witaminę z otrąb ryżowych. Była ona pochodzenia aminowego, więc nazwał ją witaminą (vita z łac. znaczy życie). Odkryta przez niego witamina to dzisiejsza tiamina, czyli wit.B1, której brak w organizmie powoduje chorobę beri-beri.
Choroby powodowane niedoborem witamin
Zapotrzebowanie organizmu na witaminy określa się w medycynie jako minimalne, zalecone i optymalne. Pomiędzy zapotrzebowaniem zalecanym a optymalnym nie specjalnej wytyczonej granicy. To, ile organizm potrzebuje witamin w danej chwili zależy od wieku osobnika i jego stanu fizjologicznego. U osób dorosłych jest ono również zmienne ze względu na choroby, a u kobiet na ciąże i laktację. Wyraźne i szybkie objawy 11 niedoboru witamin obserwuje się u dzieci i młodzieży w okresie przyspieszonego wzrostu i rozwoju.
Objawy chorobowe niedoboru witamin to:
Hipowitaminoza- to częściowy niedobór witamin w organizmie, nie powoduje wyraźnych zmian chorobowych i jest wywołany zmniejszoną ilością dostarczanych witamin do tkanek
Awitaminoza- jest to długotrwały brak witamin w organizmie, występuje rzadko.
Niedobory witamin dzielimy na pierwotne i wtórne.
Pierwotny niedobór witamin wywołany jest przez stosowane dietę. Może ona nie pokrywać dobowego zapotrzebowania na witaminy. Może to być wywołane niewiedzą, niedożywieniem w wyniku złej sytuacji materialnej, jedzeniem wysoce oczyszczonych artykułów spożywczych czy też odrzucaniem z pożywienia produktów, których się nie lubi. Na tego typu niedobór wpływają również diety dla osób, które muszą stosować ograniczenia pokarmowe ze względu na inne choroby, np. chorobę wrzodową, choroby nerek, uczulenia, otyłość, wrzodziejące zapalenie jelita grubego.
W tego typu dietach należy pamiętać o okresowym dostarczaniu brakujących witamin, szczególnie z grupy B.
Wtórny niedobór witamin to niedobór witamin przy prawidłowym składzie pokarmów.
Dlaczego więc dochodzi do niedoborów? Główną przyczyną mogą być zaburzenia w przyjmowaniu, wchłanianiu i trawieniu pokarmu, czyli niedobór wywołany jest problemami z układem pokarmowym. Organizm może mieć również wyższe zapotrzebowanie, zwiększa się wydalanie czy niszczenie tych związków. Dzieci mogą mieć problemy z przyjmowaniem pożywienia ze względu na zwężenie odźwiernika, skurczenie wpustu, zaburzenia łaknienia.
Zaburzenia wchłaniania z powierzchni przewodu pokarmowego, głównie z jelita cienkiego, mogą być wywołane jej zmniejszeniem, niedoborem soków trawiennych czy biegunek.
Choroby takie jak: nowotwory, cukrzyca, zaburzenia tarczycy i wątroby powodują mniejsze wykorzystanie witamin przez organizm. Aplikowanie sulfonamidów i antybiotyków daje podobne skutki.
Nie każde witaminy przyjmowane są przez organizm w postaci gotowej. Niektóre z nich to prowitaminy, które musza ulec przeminie, aby móc być wykorzystanym w procesach metabolicznych. Zamiana ta zachodzi głównie w wątrobie. W organie tym następuje również magazynowanie witamin i ich uwalnianie do krwi. Dlatego też choroby wątroby mają tak ogromny wpływ na ilość witamin w organizmie i przebieg podstawowej przemiany materii.
Objawy takie jak utrata łaknienia, drażliwość, gorsza pamięć, uczucie zmęczenia, częste przeziębienia mogą świadczyć o tym, że organizm ma jakieś niedobory witamin.
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach(A, D, E, K)
Witamina A
Witamina A, czyli retinol wchodzi w skład barwnika, rodopsyny, który jest odpowiedzialny za procesy widzenia. Innymi funkcjami witaminy są: regeneracja błon śluzowych, utrzymanie ich w dobrym stanie, zapobiega rogowaceniu naskórka.
Witamina A występuje naturalnie tylko w produktach pochodzenia zwierzęcego: w mleku, maśle, jajach kurzych, serach, wątrobie głównie ryb.
Karotenoidy, czyli prowitaminy witaminy A występują głównie w roślinach. Obecne są w: marchewce, pietruszce, szpinaku, kapuście, pomidorach, sałacie, kabaczkach.
Witamina A jest trwałym związkiem i nie ulega zmianom podczas gotowania. Wrażliwa jest natomiast na utlenianie.
Niedobór prowadzi do kurzej ślepoty, czyli zaburzeń widzenia o zmroku. Następuje również suchość spojówek, ich rogowacenie. Objawem są kruchość i łamliwość włosów, kruche paznokcie, częste infekcje i brak apetytu.
Witamina A jest magazynowana w organizmie, dlatego nadmiar może wywołać hiperwitaminozę. Objawy to zatrucie: wymioty, nudności, brak łaknienia, silne bóle głowy, zawroty.
Po raz pierwszy opisane przez podróżników, którzy spożywali wątroby niedźwiedzia polarnego. Jak wiemy organ ten jest magazynem witaminy.
Innymi dolegliwościami są: drażliwość, zmiany zabarwienia skóry, świąd, suchość i wypadanie włosów.
U niemowląt dochodzi do uwypuklenia ciemiączka po bardzo silnej, jednorazowej dawce.
Witamina D
Witamina D, czyli kalcofylerol występuje w dwóch postaciach D2 i D3. Ułatwia asymilację wapnia i fosforu w kościach, zwiększa ich wchłanianie z układu trawiennego. Wspomaga wzrost i mineralizację kości. Ma działanie przeciwalergiczne. Jest ona magazynowana w wątrobie, dlatego może dojść do hiperwitaminozy, czyli nadmiaru witaminy w organizmie.
Droga wchłaniania witaminy jest dwojakiego rodzaju: z jelita i przez skórę w wyniku naświetlania promieniami słonecznymi. Witamina ta dostaje się do organizmu w formie prowitaminy. Dopiero w wątrobie ulega przekształceniu w czynny związek
Niedobór witaminy D u dzieci powoduje krzywicę kości, u dorosłych zrzeszotnienie kości i osteomalację, czyli rozmiękczenie kości. Dodatkowymi objawami ···są drażliwość, niepokój, pocenie się.
Profilaktyka przeciw krzywicy polega ma podawaniu dzieciom preparatów witaminowych w okresie jesiennym i zimowym. Należy pamiętać również o częstym przebywaniu na słońcu.
Nadmiar powoduje zatrucia. Objawem toksycznym jest zbyt duże stężenie wapnia we krwi tzw. hiperkalcemię.
Najwięcej witaminy D zawierają ryby( głównie tran), wątrobie, żółtkach.
Witamina K
Witamina K występuje w dwóch postaciach: wit. K1 znajduje się w roślinach, wit. K2 natomiast produkowana jest przez bakterie i inne drobnoustroje będących naturalną florą i fauną przewodu pokarmowego.
W organizmie wchłaniana jest z tłuszczami, magazynowana podobnie jak one w wątrobie.
Bierze udział w krzepnięciu krwi, jest niezbędna w produkcji protrąbiny. Działa przeciwzapalnie, przeciwbólowo i przeciwgrzybiczo.
Jeżeli w organizmie występuje niedobór witaminy K to jest to związane zaburzeniami układu trawiennego, głównie zaburzenia w wchłanianiu i wydzielaniu żółci.
Niedobór powoduje krwawienia z narządów i ran, obniżoną krzepliwość krwi, może powodować skazę białkową, głównie krwawienia z przewodu pokarmowego.
Nadmiar jest równie groźny, co niedobór. Może wywołać zakrzepicę, zaburzenia w pracy wątroby, u dzieci niedokrwistość hemolityczną.
Witamina E
Witamina E, czyli tokoferol bierze udział w metabolizmie białek, lipidów, węglowodanów. Chroni organizm przed wolnymi rodnikami. Działa jako przeciwutleniacz. Występuje w orzechach, migdałach, olejach roślinnych i roślinach zielonych, otrębach, mleku.
Niedobór tej witaminy wiąże się z poważnymi konsekwencjami dla organizmu.
U kobit może dojść do poronień. U mężczyzn z powodu braku tokoferolu dochodzi do zaburzeń w produkcji spermy, powoduje bezpłodność. Powoduje pogorszenie się wzroku, gorsze gojenie ran. U dzieci wywołuje niedokrwistość.
Witaminy rozpuszczalne w wodzie.
Witamina C
Witamina C znana jest również pod nazwą kwas askorbinowy. Głównym źródłem tej witaminy są świeże owoce i warzywa. Mięso i nabiał są bardzo ubogim źródłem witaminy. Organizm nie potrafi sam syntetyzować witaminy. Musi być dostarczona z zewnątrz. Najwięcej witaminy znajduje się w roślinach kapustnych i czarnej porzeczce. Na drugim miejscu są ziemniaki, na trzecim żółte i zielone warzywa i owoce, na czwartym truskawki, maliny, owoce cytrusowe, i południowe.
W organizmie bierze udział w procesach metabolicznych, podnosi odporność organizmu, przyspiesza proces gojenia się ran, zrastania kości.
Niedobór witaminy C może wywołać obrzęki i krwawienia z dziąseł i wypadanie zębów. Są to objawy szkorbutu. W czasach historycznych na tą chorobę cierpieli żeglarze, którzy wiele miesięcy spędzali na morzu bez dostępu do świeżych owoców i warzyw.
Witamina H
Witamina H, czyli biotyna może być syntetyzowana przez florę bakteryjną. Bierze udział w syntezie kwasów tłuszczowych, przemianie aminokwasów.
Występuje w: wątrobie, żółtkach jaj, orzechach, sardynkach, drożdżach.
Niedobory występują rzadko, po kuracji antybiotykowej.
Występuje łuszczyca na skórze dłoni i stóp, bóle mięśniowe, apatia, osłabienie, podwyższenie cholesterolu.
Witamina PP
Zwana inaczej niacyną bądź czynnikiem przeciwpelagrycznym bierze udział w procesach utleniania i redukcji, jest składnikiem koenzymów. Istotną rolę odgrywa w utrzymaniu odpowiedniego poziomu cukru i cholesterolu we krwi. Jest jednym z czynników odpowiedzialnych za prawidłowe ukrwienie skóry i jej dobry stan. Utrzymuje włosy w dobrej kondycji. Organizm potrzebuje jej w większych ilościach w czasie laktacji i chorobach zakaźnych. Może być produkowana przez organizm z aminokwasu, tryptofanu- jako jedna z nielicznych witamin.
Produktami szczególnie bogatymi w witaminę PP są: drożdże piwne, orzechy ziemne, wątroba, tuńczyk, drób, zielone warzywa a szczególnie ich liście.
W wyniku niedoboru może wystąpić zaczerwienienie skóry, czyli pelagra( rumienień lombardzki), zapalenie błon śluzowych jamy ustnej i jelit. Może również dojść do neurologicznych.
Witamina B
Bierze udział w przemianie węglowodanów i aminokwasów. Spotkać ją można w każdym produkcie pochodzenia zwierzęcego i roślinnego. Mankamentem jednak jest to, że duża jej część jest tracona w czasie gotowania.
Niedobór wywołuje chorobę beri- beri.
Witamina B1
Witamina B1, czyli tiamina jest jedną z najwrażliwszych na działanie wysokiej temperatury. W czasie przygotowywania posiłku jej straty wynoszą 20-50%.
Najwięcej witaminy B1 zawierają: produkty zbożowe, wieprzowina, rośliny strączkowe: fasola i groch, orzechy. Bogatym źródłem są również wołowina, jaja i ryby.
Niedoborom tej witaminy zapobiega się w ten sposób, że wiele produktów zbożowych i ryż wzbogaca się w nią.
Niskokaloryczne diety zazwyczaj doprowadzają do niedoborów witaminy B1.
Niedobór powoduje atrofię mięśniową i porażenie nerwów. Są to objawy choroby beri-beri. Pojawia się utrata łaknienia, nudności, wymioty i biegunki. Dochodzi do zaburzeń w centralnym układzie nerwowym. Objawy to zakłócenia równowagi emocjonalnej, drażliwość, zaburzenia koncentracji.
Witamina B2
Witamina B2, czyli ryboflawina występuje w drożdżach, wątrobie, nerkach, sercu, mleku i serach. Znajduje się również w pomarańczach i pomidorach.
Bierze udział w procesach utleniania i redukcji. Odgrywa ważną rolę w przemianach aminokwasów, lipidów, węglowodanów i białek. Pełni też ważną rolę w procesie widzenia, jest składnikiem barwnika w siatkówce.
Niedobory powodują, że nadwrażliwość na światło, zapalenie śluzówki jamy ustnej i nosa, ogólne osłabienie, bezsenność i brak koncentracji.
Po uzupełnieniu braków, chory szybko wraca do równowagi.
Witamina B5
Witamina B5, czyli kwas pantotenowy jest składnikiem koenzymu A, bierze udział w wielu syntezach i przemianach, np. w cyklu kwasów trójkarboksylowych, syntezie cholesterolu i hormonów steroidowych. Bierze udział w syntezie hemu, regeneracji komórek skóry,
Występuje w drożdżach, wątrobie, mleku, otrębach pszennych.
Niedobór powoduje zespół piekących stóp, zaburzenia w centralnym ośrodku nerwowym, zaburzenia w pigmentacji włosów.
Witamina B6
Witamina B6, czyli pirydoksyna jest niezbędna w syntezie porfiryn. Bierze udział w przemianie aminokwasów, syntezie białek(, co najmniej 60) i metabolizmie lipidów.
Bogatym źródłem tej witaminy są: wątróbka, soja, ziarna pszenicy, drożdże, ryby, orzechy i banany.
Niedobór prowadzi do zmian w ośrodkowym układzie nerwowym wywołując apatię, bezsenność, drgawki, osłabienie. Na skórze pojawiają się stany zapalne, łojotokowe, szczególnie na twarzy.
Nadmiar witaminy nie wywołuje zazwyczaj żadnych objawów, chociaż u niektórych osób wywołuje uczulenie.
Witamina B9
Znana jest bardziej pod nazwą kwas foliowy. Jest to bardzo ważna witamina szczególnie dla kobiet w ciąży. Jej brak powoduje zaburzenia w rozwoju cewy nerwowej płodu. Dzieci rodzą się martwe bądź trwale upośledzone. Odpowiedzialna jest również za tworzenie kwasów nukleinowych, jest witaminą krwiotwórczą..
Występuje w liściach roślin zielonych, w szpinaku, rodzynkach, wątrobie, drożdżach, kaszy jęczmiennej.
Niedobór również może doprowadzić do niedokrwistości megablastycznej.
Objawy nadmiaru występują bardzo rzadko, mogą to być alergiczne odczyny skóry czy występowanie w moczu kryształów folacyny.
Witamina B12
Witamina B12, czyli kobalamina bierze udział w prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego, w syntezie kwasów nukleinowych. Bardzo istotną rolę odgrywa w tworzeniu erytrocytów.
Bogatym źródłem są: drożdże, wątroba, mięso wołowe, niełuskane ziarna pszenicy, mleko, grzyby.
Synteza witaminy B12 może odbywać się w jelitach, dzięki obecności bakterii, które ja syntetyzują.
Niedobór może powodować niedokrwistość, zmiany chorobowe w śluzowce żołądka, zaburzenia w układzie nerwowym.
Cukier, słodycze, napoje słodzone powodują, że witamina ta jest gorzej wchłaniana. Upośledzenie to może być również wywołane przez brak wewnętrznego czynnika Castl'e.
