Układ oddechowy umożliwia człowiekowi wymianę gazową. Właściwym narządem, w którym zachodzi wymiana gazów oddechowych jest płuco. Człowiek posiada dwa płuca. Prawe płuco złożone jest z trzech płatów, a lewe z dwóch (gdyż na lewe płuco zachodzi serce, z tego też względu jest ono mniejsze). Oddychanie składa się z wdechów i wydechów. Wdech jest czynnością aktywną, wymagającą nakładu energii. W czasie wdechu dochodzi do zwiększenia objętości klatki piersiowej. Klatka piersiowa zwiększa swoją objętość w wyniku skurczu mięśni międzyżebrowych zewnętrznych i skurczu przepony. Skurcz mięśni międzyżebrowych powoduje rozszerzenie klatki piersiowej na obwodzie, a skurcz przepony powoduje obniżenie tłoczni brzusznej. Wskutek tego objętość płuc zwiększa się i dostaje się do nich powietrze. Tlen jest wiązany przez hemoglobinę znajdującą się na krwinkach czerwonych. Oddawany jest natomiast dwutlenek węgla, który został zabrany z komórek jako produkt przemiany materii. Tlen przenoszony jest przez erytrocyty do miejsca przeznaczenia, czyli do pojedynczych komórek, w których zachodzą procesy spalania. Krwinka, która oddaje tlen zabiera dwutlenek węgla i wraca znów do płuc, w których oddaje dwutlenek węgla i zabiera tlen (warto w tym miejscu dodać, że krwinka czerwona żyje ok. 120 dni).
Układ oddechowy jak żaden inny, jest narażony na ciągły kontakt ze światem zewnętrznym. W powietrzu krąży dużo zarazków, niektóre z nich są bardzo groźne i wydychane przez ludzi chorych. Pospolitą chorobą dróg oddechowych jest nieżyt nosa, nazywany pospolicie katarem. Jest to zapalenie błony śluzowej nosa oraz gardła ( w jego części nosowej i ustnej). Katar spowodowany jest wirusem, który wnika do naszego organizmu drogą kropelkową, zazwyczaj podczas kontaktu z chorym człowiekiem. Choroba najczęściej atakuje ludzi na wiosnę i w jesieni, dlatego w tych dwóch okresach w ciągu roku należy unikać kontaktu z chorymi, a na jesień najlepiej się szczepić. Pierwszymi objawami choroby są: drapanie w gardle, podrażnienie i łzawienie oczu, kaszel, chrypka. Następnie pojawiają się bardziej uciążliwe objawy choroby: obrzęk błony śluzowej nosa, a wskutek tego niedrożność nosa; śluzowaty wyciek z nosa; podwyższenie temperatury ciała, ogólne osłabienie, bóle głowy, czasem mięśni i stawów. Chory człowiek powinien przebywać w cieple przynajmniej przez kilka dni, unikać kontaktu z innymi ludźmi, aby nie rozprzestrzeniać choroby. Powietrze pomieszczenia, w którym przebywa chory powinno być wilgotne. W tym celu należy rozkładać na kaloryfer namoczone ściereczki lub używać specjalnych pojemników, z których paruje woda. Konieczne jest przyjmowanie leków, głównie witaminy C i rutyny, które uszczelniają naczynia krwionośne, zmniejszają ich łamliwość, a przez to ograniczają rozprzestrzenianie się wirusa w organizmie. Skutecznym w czasie przeziębienia środkiem przeciwzapalnym jest kwas acetylosalicylowy. Leki zawierające kwas acetylosalicylowy, to polopiryna S lub aspiryna. Kora wierzby jest naturalnym produktem zawierającym wspomnianą substancję, dlatego picie wywarów z kory wierzby jest równoważne zażywaniu aspiryny. Powinno się pić herbatę z dużą zawartością soku cytrynowego (naturalnego, wyciśniętego z cytryny) lub malinowego. Sok cytrynowy zawiera dużo witaminy C.
Ostry nieżyt nosa może przerodzić się w zapalenie zatok obocznych nosa. Spowodowane jest to wirusem (może to być ten sam wirus, który wywołuje katar lub inny) albo bakterią. Zarazki atakują błonę śluzową zatok i powstaje stan zapalny. Błona wydziela śluzowatą wydzielinę, a z czasem ropę. Objawy zapalenia zatok mogą być podobne do objawów nieżytu nosa, ale czasem przybierają cięższą postać. Gorączka może być dość wysoka (nie taka jak przy katarze), pojawiają się bóle głowy, zwłaszcza w części czołowej i przy schylaniu się. Ból może mieć pulsujący charakter. Jeśli człowiek podejrzewa zapalenie zatok (zwłaszcza jeśli występują takie objawy, jak opisano), to powinien koniecznie jak najszybciej zgłosić się do lekarza. Zapalenie zatok wymaga szybkiego i skutecznego leczenia, gdyż w przeciwnym razie choroba przybierze charakter przewlekły, bardzo trudny do wyleczenia samymi tylko środkami farmakologicznymi. Konieczny jest wtedy zabieg chirurgiczny, polegający na wprowadzeniu do zatok drenu, przez który wydostaje się ropa. Taki zabieg ma na celu udrożnienie zatok i uwolnienie ich od szkodliwej ropy, bogatej w bakterie, które mnożą się i są trudne do zabicia przy pomocy antybiotyków. W czaszce występują cztery rodzaje zatok: czołowe, klinowe, sitowe i nosowe.
Częstą chorobą górnych dróg oddechowych jest angina. Najczęściej jest ona wywołana obecnością wirusów i wtedy błędem jest stosowanie antybiotyków. Często jednak przyczyną anginy są bakterie. Do bakterii najczęściej wywołujących stany zapalne błony śluzowej gardła i migdałków podniebiennych są: paciorkowce (streptococci) oraz gronkowce (staphylococci). Niebezpieczne są szczepy gronkowca złocistego (Staphylococcus aureus), który może przenosić się na różne narządy i dawać ciężkie powikłania. Czasem gronkowce czy paciorkowce mogą wywoływać zapalenie mięśnia sercowego. Jest to groźna dla życia choroba. Gronkowce są niebezpieczne zwłaszcza z tego względu, że są odporne na wiele antybiotyków i pozbycie się ich z organizmu (z miejsca infekcji, gdyż w niektórych częściach ciała stanowią naturalną mikroflorę bakteryjną, np. w przedsionku nosa czy na skórze) bywa trudne. Z paciorkowców najgroźniejsze są szczepy beta-hemolizujące z grupy A. Posiadają one na swojej powierzchni białka (antygeny) bardzo podobne do antygenów powierzchniowych kardiomiocytów, czyli komórek serca. Układ odpornościowy stara się walczyć z bakteriami i wykształca specjalne przeciwciała, które przy następnej infekcji rozpoznają szczep paciorkowca i atakują go. Niestety, komórki układu odpornościowego po kilku infekcjach spowodowanych paciorkowcami beta-hemolizującymi z grupy A zaczynają atakować również serce, gdyż jak już wspomniano, ich antygeny powierzchniowe są bardzo podobne do antygenów paciorkowców, a przez to trudne do odróżnienia. Rozwija się więc choroba autoimmunologiczna, która może skończyć się tragicznie. Konieczne jest wtedy podawanie pacjentowi leków immunosupresyjnych, czyli obniżających odporność. Czasem takie leczenie należy kontynuować do końca życia.
Przy pierwszych objawach anginy należy zażywać powszechnie dostępne leki od bólu gardła, czyli np. chlorchinaldin, sebidin, cholinex. Jeśli to nie pomaga, a objawy są uciążliwe i występuje gorączka, może to świadczyć o infekcji bakteryjnej (a nie wirusowej). W tym wypadku konieczne jest podanie pacjentowi antybiotyku.
Krtań jest tym elementem układu oddechowego, który również może ulegać stanom zapalnym. Objawy zapalenia krtani, to chrypka, zmiana barwy głosu, podwyższona temperatura ciała. Jeśłi objawy same nie ustępują po kilku dniach, należy skonsultować się z lekarzem.
Najcięższe są jednak choroby dolnych dróg oddechowych, a więc zapalenie płuc czy oskrzeli. Przy zapaleniu oskrzeli człowiek kaszle, ma gorączkę, ma trudności z oddychaniem. Jeśli zapalenie oskrzeli nie jest leczone, to przechodzi w postać przewlekłą, mogącą skończyć się astmą. Astma polega na kurczeniu się mięśni gładkich oskrzeli, w wyniku czego światło oskrzeli ulega zwężeniu i chory ma trudności z oddychaniem. Atak astmy może trwać kilkanaście minut, a czasem nawet kilka godzin. Leczenie polega na przyjmowaniu leków rozkurczających oskrzela. Najszybciej działają inhalatory, czyli substancje wziewne, które docierają szybko i bezpośrednio do skurczonych oskrzeli. W czasie ataku astmy u chorego da się słyszeć świsty, wywołane prądami powietrza dostającymi się do płuc. Astma objawia się silną dusznością i zsinieniem twarzy z powodu niedotlenienia.
Bardzo niebezpieczne i z pewnością najtrudniejsze w leczeniu są choroby nowotworowe dróg oddechowych, najczęściej płuc. Nowotwory płuc powstają najczęściej wskutek palenia tytoniu. Dym papierosowy zawiera bardzo szkodliwe rakotwórcze substancje, które indukują mutacje komórkowe. Rak płuc jest podstępną chorobą, gdyż nie daje na początku swego istnienia żadnych objawów, a kiedy już się ujawnia, to najczęściej jest tak zaawansowany, że nie podlega leczeniu. Z tego względu bardzo ważne jest jak najwcześniejsze rozpoczęcie leczenia w przypadku nowotworu płuc. Niepokojące objawy, mogące świadczyć o chorobie nowotworowej płuc, to: silny kaszel utrzymujący się przez długi czas (powyżej miesiąca), krwioplucie (śluz wydalany w czasie kaszlu zawiera domieszkę krwi), ból w klatce piersiowej, osłabienie, utrata masy ciała, złe samopoczucie, pocenie nocne.
