WIDMO, ZJAWA

Motyw widm i zjaw w literaturze 

Motyw zjawy i widma towarzyszy literaturze od jej najdawniejszych form – jako obraz kontaktu świata żywych ze światem zmarłych, ale także jako symbol winy, traumy, przestrogi czy niedomkniętej historii. Zjawy mogą być dosłowne – jako nadprzyrodzone istoty – albo symboliczne, np. jako halucynacje, urojenia lub uosobienia psychicznych rozdarć. Ich obecność często sygnalizuje moment kryzysu – wewnętrznego (np. wyrzuty sumienia), społecznego (np. przeszłość upominająca się o prawdę) lub metafizycznego. W literaturze zjawy są też wyrazem ludowej wyobraźni, mitu, religii, ale także nowoczesnej refleksji psychologicznej. Ich funkcja ewoluuje wraz z epokami – od zjaw nadprzyrodzonych i duchów przodków po figury pamięci, traumy czy utraconego sensu. Motyw ten szczególnie mocno występuje w literaturze romantycznej, gotyckiej i modernistycznej, ale obecny jest w zasadzie w każdej epoce. 

Zjawy i widma w literaturze starożytnej 

W literaturze antycznej zjawy pojawiają się głównie w eposach i tragediach – jako dusze zmarłych, upiory nawiedzające żywych, cienie z Hadesu, które mogą być nosicielami prawdy, winy lub boskiej woli. Świat zmarłych był integralną częścią porządku kosmicznego, a kontakt z nim miał charakter rytualny i groźny. Zjawy nie są tu symboliczne, lecz realnie funkcjonujące w strukturze mitu i wierzeń – ich pojawienie się często zapowiada zmianę losu bohatera. 

• W „Odysei” Homera Odyseusz odwiedza Hades, gdzie rozmawia z cieniami zmarłych, m.in. matką i Tyrezjaszem. Te zjawy nie są demonami, lecz świadkami prawd, których bohater musi się dowiedzieć, by kontynuować swoją drogę – są medium poznania, ale też ostrzeżeniem. 

• W „Antygonie” Sofoklesa, choć nie pojawia się zjaw w sensie dosłownym, to obecność śmierci, ciał niepogrzebanych, przekleństwa Edypa i losu rodziny nadaje całemu dramatowi klimat widmowości i fatum, a Antygona mówi, że idzie „do zmarłych, choć jeszcze żyje”. 

Biblia wobec motywu zjaw 

W Biblii zjawy pojawiają się rzadko, ale zawsze w momencie granicznym – jako ostateczne znaki z innego świata, zakazane przez prawo, a jednak możliwe. Zjawy są przedstawione negatywnie – jako zakłócenie boskiego porządku, ale też nośniki przerażającej prawdy. W „Apokalipsie św. Jana” zjawy przyjmują postać jeźdźców, bestii, zjawisk o naturze proroczej i symbolicznej, zwiastujących koniec świata. Są one nie tyle duchami przeszłości, ile objawieniami przyszłości i sądu, które mają głęboki sens teologiczny. 

Średniowiecze – rosnąca popularność zjaw i widm 

Średniowieczna literatura bardzo często operuje motywem zjawy w kontekście czyśćca, kar za grzechy i eschatologii. Zjawy zmarłych pojawiają się, by przestrzec żywych, prosić o modlitwę, napomnieć. To czas, kiedy świat widzialny i niewidzialny funkcjonują równolegle, a zmarli uczestniczą w losie ludzi. Zjawy są też ważnym elementem literatury ludowej i religijnej, w której uosabiają sprawiedliwość boską. 

• W „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” Śmierć ukazuje się jako rozkładająca się kobieta, która drwi z każdej warstwy społecznej i przypomina o nieuchronności kresu życia. Jest jednocześnie widmem i moralnym autorytetem, uosabiającym prawdę wieczną. 

• W „Boskiej komedii” Dantego Alighieri motyw zjawy stanowi centralny element całej struktury poematu – niemal wszystkie postaci, które napotyka Dante podczas swojej wędrówki przez Piekło, Czyściec i Raj to duchy zmarłych, zjawy reprezentujące różne typy ludzkich losów, win, zasług i postaw. Są one świadkami swojej przeszłości, często uwięzionymi w jednym momencie życia lub śmierci, co nadaje im widmowy, zamrożony charakter. Pełnią one funkcję moralną, dydaktyczną i symboliczną. Szczególną funkcję pełni tu Wergiliusz – duch przewodnika, zjawa zmarłego poety, który nie tylko prowadzi Dantego przez Piekło i Czyściec, ale także uosabia rozum i klasyczne dziedzictwo kultury, współistniejące z chrześcijańską wizją zbawienia. 

Zjawy w literaturze renesansowej 

W epoce renesansu dominowała wiara w potęgę rozumu i harmonię świata, ale mimo to motyw zjawy wciąż pojawiał się w literaturze, choć częściej jako metafora wyrzutów sumienia lub nośnik refleksji moralnej, niż jako realna obecność nadprzyrodzonego. Zjawy przestały być tylko elementem religijnym – zaczęły funkcjonować jako figury dramatyczne i psychologiczne, szczególnie w teatrze. Renesansowy humanizm nie wypierał sfery duchowej, lecz często ją przetwarzał – łączył chrześcijańskie wyobrażenia o duszach zmarłych z klasyczną wizją cieni przeszłości. 

• W „Hamlecie” Williama Szekspira zjawa ojca Hamleta inicjuje cały dramat, przekazując synowi prawdę o morderstwie i nakazując zemstę. Jest ona nie tylko postacią nadprzyrodzoną, ale również projekcją psychicznego rozdarcia bohatera – jej obecność wywołuje serię pytań: czy duch mówi prawdę? Czy nie jest złym duchem? Hamlet zostaje rozdarty między działaniem a wątpliwością, a zjawa staje się katalizatorem jego tragicznego losu. 

• W „Makbecie” najbardziej wyrazistym przykładem jest zjawa ducha Banka, który pojawia się Makbetowi na uczcie, milczący, krwawy, oskarżający samą swoją obecnością. Dla Makbeta to moment kulminacyjnego załamania – nie może ukryć przerażenia, publicznie traci kontrolę, co ukazuje, że jego psychika została całkowicie rozbita. Duch Banka nie mówi – jego milczenie jest wymowniejsze niż słowa. 

• W „Odprawie posłów greckich” Jana Kochanowskiego nie pojawia się zjawa literalna, ale przeszłość i fatum ciążące nad Troją tworzą aurę zagrożenia i nadchodzącej katastrofy, która w przyszłości – jak w mitach – obróci miasto w popiół. W tym sensie mit staje się „widmem przyszłości”, co zresztą słychać w przepowiedni Kassandry. 

Barok i motyw zjawy 

W baroku motyw zjawy jest często powiązany z tematyką eschatologiczną, marnością świata, przemijaniem i moralnym niepokojem. Zjawy niekiedy pojawiają się w formie wizji, sennego objawienia lub jako duchowe symbole rozkładu. To także czas, kiedy literatura chętnie sięga po motywy tanatyczne – śmierć i widma stają się częścią widowiska, które ma wstrząsnąć czytelnikiem i zmusić go do refleksji.  

W „Don Kichocie” Miguela de Cervantesa motyw zjaw i widm pojawia się w zupełnie innym – parodystycznym i ironiczno-groteskowym ujęciu. To nie realne duchy czy istoty z zaświatów, lecz wytwory wyobraźni samego Don Kichota, który – zaczytany w romansach rycerskich – postrzega świat przez pryzmat fantazji, mitów i legend. Choć nie pojawia się zjawa w sensie literalnym, Don Kichot sam kreuje świat pełen duchów, zaklęć i tajemnych mocy, co ukazuje zderzenie idealizmu z rzeczywistością, literackiej iluzji z codziennością. 

Oświecenie i rezygnacja z motywu widma 

Oświecenie z zasady odrzucało to, co irracjonalne i nadprzyrodzone, stąd motyw zjawy był zdecydowanie mniej obecny lub traktowany ironicznie. Zjawy, jeśli się pojawiały, to zazwyczaj jako element satyry, konwencji literatury grozy lub prób racjonalnego wyjaśnienia zjawisk.  

Romantyzm – powrót zjaw i widm na literacką scenę 

Romantyzm to epoka, w której motyw zjawy, widma i duchów osiąga swoje apogeum. Literatura tego okresu czerpie z ludowości, mitologii, mistycyzmu i filozofii idealistycznej, tworząc świat, w którym żywi i umarli komunikują się, a zjawa staje się nośnikiem prawdy emocjonalnej, moralnej, narodowej. Zjawy symbolizują niespełnioną miłość, winę, samotność, przeszłość narodową, a także wzywają do ofiary lub odwetu. Bohaterowie romantyczni często rozmawiają z duchami, widzą widma, odczuwają obecność zmarłych – są „więcej czujący”, otwarci na to, co niewidzialne. 

• W „Dziadach cz. II” Adama Mickiewicza cały rytuał dziadów oparty jest na kontaktach ze zmarłymi – duchy dzieci, zmarłej Zosi i złego pana przychodzą po naukę, pokutę, ukojenie. Ich opowieści mają wymiar moralny, metafizyczny i społeczny – to świat, w którym żywi i zmarli współistnieją. 

• W „Kordianie” Juliusza Słowackiego w scenie koronacji cara pojawiają się widma Strachu u Imaginacji. Przez całą drogę Kordiana przez pałac, halucynacje i widzenia mieszają się z rzeczywistością – tutaj zjawa niekoniecznie oznacza ducha, ale stan świadomości bohatera i stanowi upostaciowienie jego niepokojów. 

• W „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego Hrabia Henryk widzi zjawę kobiety – uosobienie jego marzeń i obsesji, która okazuje się zwodnicza i doprowadza do rozpadu jego rodziny.  

• Również w „Balladach i romansach” Adama Mickiewicza spotkać można szereg zjaw i widm, które stają się nośnikami „prawd żywych”. 

Pozytywizm – kolejne odejście od irracjonalnego postrzegania świata 

Pozytywizm odchodzi od mistyki i duchowości romantyzmu, a motyw zjawy pojawia się tu w wersji zracjonalizowanej lub psychologicznej – jako halucynacje, wspomnienia, urojenia związane z traumą lub wyparciem. Zjawa nie jest już istotą nadprzyrodzoną, lecz symbolem wewnętrznego rozdarcia, lęku, samotności lub nierozliczonej przeszłości. W „Zbrodni i karze” Dostojewskiego pojawiają się wizje i urojenia Raskolnikowa, który widzi widmo Lichwiarki, czuje jej obecność, przeżywa psychiczne nawiedzenie przez własne sumienie.  

Młoda Polska (modernizm) – powrót zjawy 

W epoce Młodej Polski motyw zjawy nabiera nowego, złożonego charakteru – łączy elementy romantycznej duchowości z symbolizmem, psychologią, estetyką dekadencji i katastrofizmu. Zjawy i widma często symbolizują wewnętrzne rozdarcie bohatera, jego przeczucia, traumy, kompleksy, pragnienia i lęki. Pojawiają się także jako figury społecznej i narodowej przeszłości, która nie daje się zapomnieć. Zjawa może być piękną iluzją, ale i nośnikiem zagłady. Literatura modernistyczna traktuje widma bardziej jako stany świadomości niż obiektywne byty – są one częścią nieświadomości, sennych wizji, nerwic i halucynacji. 

W „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego zjawy są kluczową częścią struktury dramatu – pojawiają się w części symbolicznej jako postaci-widma: Rycerz, Stańczyk, Hetman, Widmo, Upiór, a także do pewnego stopnia Wernyhora i Chochoł. Są one projekcjami sumienia, pragnień, narodowych złudzeń i nieprzepracowanej przeszłości. Widma pokazują wewnętrzną niemoc bohaterów i społeczeństwa, które nie potrafi przekształcić duchowego doświadczenia w działanie. 

Wiek XX – inny świat zjaw 

W literaturze XX wieku zjawy coraz częściej tracą swoją nadprzyrodzoną formę i stają się symbolami traumy, wyparcia, wojennego lęku, samotności i przeszłości, która nie daje się wymazać. Są obecne nie tylko w tekstach o metafizycznym charakterze, ale także w realistycznych narracjach jako projekcje psychiczne, wspomnienia, halucynacje lub poczucie winy. W literaturze wojennej i obozowej zjawa to często postać zmarłego towarzysza, wspomnienie ofiary lub echo nieludzkich przeżyć, które wraca w snach lub w momentach granicznych. 

• W opowiadaniach Bruno Schulza (np. ze „Sklepów cynamonowych”) zjawy przybierają postać fantazmatów pamięci, zniekształceń czasu, duchów z dzieciństwa, postaci niejasnych i tajemniczych. Widmowość przenika każdy opis – świat przedstawiony jest zawieszony między snem a jawą, a zmarli wciąż „obecni” w przestrzeni rodzinnej. 

• W „Innym świecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego świat łagru jest pełen duchów – nie w sensie dosłownym, ale jako nieustanna obecność zmarłych współwięźniów, okrucieństwa, cieni ludzkich postaci. Wielu z jeszcze żyjących już przypomina zjawy.  

• W „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall Marek Edelman wspomina zmarłych towarzyszy – ich obecność jest subtelna, ale trwała – wracają we wspomnieniach, gestach, milczeniu, jakby nigdy do końca nie odeszli. To nowoczesna forma obecności widma – przez pamięć i opowieść, która zastępuje metafizyczne nawiedzenie. 

• W „Tangu” Sławomira Mrożka nie ma zjaw literalnych, ale cały świat przedstawiony przypomina farsowy sen, pełen duchów minionych porządków, utraconej tradycji, niespełnionego buntu. Postaci, choć żywe, zachowują się jak automaty – zjawy społeczeństwa, które utraciło sens i strukturę, w którym przeszłość wciąż „straszy” i nie daje się pogrzebać.