zjawa (widmo, upiór)

Symbolizuje śmierć, zło, pokusę, groźbę, aspekt duchowy świata, odzwierciedlenie stanów psychicznych i lęków, duszę.

Starożytność

Biblia, Stary Testament

ZJAWA - SYMBOL WIEDZY: W Księdze Daniela czytamy: "W tej chwili ukazały się palce ręki ludzkiej i pisały za świecznikiem na wapnie ściany królewskiego pałacu", "A oto nakreślone pismo: mene, mene, tekel, ufarsin". Prorok Daniel tłumaczy je królowi Baltazarowi: "Takie zaś jest znaczenie wyrazów: Mene - Bóg obliczył twoje panowanie i ustalił jego kres. Tekel - zważono cię na wadze i okazałeś się zbyt lekki. Peres - twoje królestwo uległo podziałowi". Widmowe palce ręki piszące na ścianie służą nawiązaniu kontaktu między Bogiem a jego prorokiem i resztą ludzi.

Renesans

Makbet W. Szekspir

ZJAWA - SYMBOL PRZYSZŁOŚCI: Dzięki czarom Makbet dowiaduje się o swojej przyszłości od zjaw:

• zakrwawione dziecko oznajmia, że bohater nie polegnie z ręki istoty zrodzonej przez kobietę (przepowiednia jest jednak wieloznaczna, bo okazuje się, że zabójca Makbeta - Makduf - nie urodził się naturalnie, ale metodą, którą dziś nazwalibyśmy cesarskiem cięciem),
• dziecko w koronie z gałązką w dłoni mówi, że jest zwiastunem władzy i dopóki las Birnam nie podejdzie pod zamek Makbeta, zbrodniarz nie zginie (również w tej przepowiedni kryje się głębsza treść: żołnierze ukryli się pod niesionymi gałęziami z lasu Birnam, dzięki czemu obserwator miał złudzenie, że las podchodzi do zamkowych murów).

Zjawy tu opisane są przewrotne - utwierdzają Makbeta w przekonaniu, że pozostanie bezkarny, ale w rzeczywistości kreślą przed nim okoliczności jego śmierci.

Hamlet W. Szekspir

DUCH - ŚWIADEK PRZESZŁOŚCI: To pojawienie się ducha ojca Hamleta staje się motorem akcji dramatu. Duch nakazuje synowi, by pomścił jego śmierć. Jest świadkiem przeszłości - opowiada o okolicznościach swojej śmierci, kreśli prawdziwy portret Klaudiusza - zbrodniarza, który przywłaszczył sobie tron.

Romantyzm

Król olch J. W. Goethe

ZJAWA - ZWIASTUN ŚMIERCI, UOSOBIENIE POTĘGI NATURY, SYMBOL MISTYCZNEJ CZĘŚCI ŚWIATA: Chore dziecko widzi postać króla olch - złowrogiego widma, które przyzywa je do siebie. Chłopiec ma świadomości, że przed tą zjawą nie ma ratunku, nie możne się przed nią ukryć ani od niej uciec w tradycyjnym rozumieniu tego słowa. Mimo że ojciec spina konia, dziecko wie, że nie uda mu się uciec przed śmiercią.

Faust J. W. Goethe

WIDMO - SYMBOL MISTYCZNEGO WYMIARU ŚWIATA, POTĘGI NATURY, MISTYCYZMU, SFERY NIEDOSTĘPNEJ LUDZKIEMU POZNANIU, POTĘGI: W tej roli występuje w dramacie Duch ziemi, którego Faust przyzywa, żeby sobie udowodnić własną potęgę. Duch jednak uświadamia mu słabość:

"Duchowi, coś go pojął, równyś ty,

Nie mnie!".

Zjawa symbolizuje ducha świata, wszystko, co niematerialne, irracjonalne, mistyczne, tajemnicze, nieodgadnione, niewytłumaczalne. Dla Fausta ta sfera świata jest wciąż jeszcze niedostępna.

Dziady cz. II A. Mickiewicz

WIDMA - NAUCZYCIELE, BLIŹNI Z ZAŚWIATÓW, BRACIA ŻYWYCH, SYMBOL ŁĄCZNOŚCI ŚWIATA ŻYWYCH I ZMARŁYCH: Taką rolę pełnią zjawy pojawiające się w noc "dziadów". Przybywają tu te zjawy, które czują więź z żywymi, mają im coś do przekazania. Kaplicę odwiedzają: duchy dzieci w postaci aniołków, Widmo Złego Pana - okrutnego dziedzica wioski, duch Zosi - pasterki, która nie potrafiła kochać. Wszystkie zjawy przekazują pouczenia o sensie cierpienia, konieczności miłości bliźniego, współżycia z ludźmi. Pełnią więc rolę nauczycieli, bardzo wiarygodnych, bo kiedyś i oni byli ludźmi i tylko ludzie mogą im pomóc. Zjawy w tej części dramatu służą pokazaniu pokrewieństwa między światem żywych i zmarłych, potwierdzają prawdę, że istnieje ścisła spójność między światem realistycznym i mistycznym.

Nie-Boska komedia Z. Krasiński

WIDMO - SYMBOL ISTNIENIA ŚWIATA METAFIZYCZNEGO ŚCIŚLE ZWIĄZANEGO Z DOCZESNOŚCIĄ: W dramacie występują postacie metafizyczne, skrupulatnie wymienione wśród postaci przez autora. Jest to na przykład Chór Duchów i Duchów z lasu. Są to: "dobre duchy opiekujące się świątyniami i pomnikami chrześcijaństwa. Wygnane przez rewolucję tułają się po lasach, skarżąc się na bezdomność". Są to duchy opiekuńcze, dla których w nowym świecie nie będzie miejsca. Już opłakują swój los. Inny rodzaj duchów to Głosy - "duchy ofiar feudalnego ucisku, więzione niegdyś w podziemiach twierdzy" (chodzi o twierdzę Okopy Świętej Trójcy - ostatni bastion arystokracji). Obecność tych duchów wśród żywych świadczy o spójności między światem żywych i zmarłych, romantycznej wierze, że pierwiastki realizmu i irrealizmu są z sobą ściśle związane, dlatego uczucie jest tak ważne w poznawaniu świata.

Pozytywizm

Zbrodnia i kara F. Dostojewski

DUCH - OPIEKUN: Jest nim Marmieładow, którego widmo widzi Sonia, odbiera ona obecność zmarłego ojca jako jego opiekę. Nie potrafił roztoczyć jej nad córką za życia (Sonia pracuje jako prostytutka, bo Marmieładow nie był w stanie utrzymać rodziny), dlatego po śmierci towarzyszy w jej wyprawach na ulicę: Opowiada Raskolnikowowi: "Przechadzałam się nieopodal, na ulicy tuż przy rogu, około dziesiątej było, a on przede mną chodził. Na pewno to był on".

DUCH - KAT: W tej roli pojawia się zjawa zamordowanej przez Raskolnikowa Alony Iwanowny. Ta zjawa staje się katem bohatera, przypomina o zbrodni, o moralnym upadku, wewnętrznej ruinie, utracie człowieczeństwa. We śnie Raskolnikow powtarza zbrodnię, co zwiększa mękę. Tak widzi ją Raskolnikow: "starucha siedziała i się zaśmiewała - po prostu zanosiła się cichutkim, ledwie słyszalnym śmiechem, czyniąc przemożne wysiłki, by chichot ten do niego nie doleciał. Nagle wydało mu się, że drzwi do sypialni nieco się uchyliły i stamtąd również zaczęły dochodzić jakby śmiechy i szepty. Ogarnęła go furia: ile miał tylko sił, zaczął walić siekierą w głowę staruchy, jednakże za każdym uderzeniem śmiechy i szepty dochodzące z sypialni stawały się coraz donośniejsze i coraz wyraźniej było je słychać, zaś starucha aż trzęsła się od chichotu".

DUCH - TOWARZYSZ: Nieodłączną towarzyszką Swidrygajłowa jest duch jego zmarłej w niewyjaśnionych okolicznościach żony, Marfy Pietrowny. Zjawia mu się ona na stacji kolei (bohater jest w drodze do Petersburga) z propozycją powróżenia z kart, potem pojawia się w hotelu, żeby zaprezentować nową suknię. Ostrzega męża przed zbyt pochopną decyzją ponownego ożenku. Występuje w roli towarzysza, zachowuje się jak pełnoprawna małżonka, z zaświatów czuwa nad mężem.

DUCH - SYGNAŁ, ŻE ISTNIEJE INNY ŚWIAT, DOWÓD NA ISTNIENIE INNEGO ŚWIATA: Tak mówi o duchach Swidrygajłow: "Duchy to, jeśli się można tak wyrazić, molekuły, reminiscencje innych światów, ich kwintesencja. Człowiek zdrowy nie ma potrzeby ich widywać, ponieważ zdrowy człowiek jest na wskroś istotą ziemską, a więc powinien cieszyć się życiem doczesnym, jego pełnią i żyć wedle jego reguł. Jeśli jednak choć trochę tylko poczuje się niezdrów, jeśli choć trochę zakłócony zostanie normalny, ziemski ład w jego organizmie, natychmiast zaczyna pojawiać się w jego świadomości możliwość istnienia innego świata i im cięższa jest choroba, tym myślenie o innym świecie staje się intensywniejsze, tak że z chwilą śmierci po prostu tylko wstępuje on do tego innego świata".

Młoda Polska

Wesele S. Wyspiański

DUCHY - PROJEKCJA WYOBRAŹNI BOHATERÓW, SYMBOL ICH PRZEMYŚLEŃ, ŚWIADOMOŚCI: Pojawiające się w II akcie "Osoby dramatu" to zjawy z przeszłości. Są to: Widmo, Stańczyk, Rycerz, Hetman, Upiór i Wernyhora. Zjawy te mają znaczenie symboliczne - określają stan wewnętrzny postaci, którym się pojawiają:

• Widmo pozwala Marysi uświadomić sobie, że nie kocha już ona swojego zmarłego narzeczonego, mimo że nadal o nim myśli,
• Stańczyk ironizuje na temat wewnętrznych rozterek Dziennikarza,
• Rycerz pokazuje słabość Poety, niezdolność do tworzenia wielkich, budzących narodowego ducha dzieł,
• Upiór - pokazuje, że widmo chłopskiego buntu nadal istnieje,
• Wernyhora - przybywa, by wzniecić powstanie, porwać do walki, wydaje rozkazy, od spełnienia których zależy przyszłość ojczyzny.

ZJAWA - SYMBOL LOSU NARODOWEGO: Taką zjawą jest Chochoł - symbol uśpienia, marazmu (to on przygrywa do upiornego tańca w zaklętym kole), ale i odrodzenia (to krzew róży owinięty słomianą pałubą).