Nędznicy

Streszczenie szczegółowe

Część I: Fantyna

Powieść rozpoczyna się w 1815 roku, niedługo po upadku Napoleona. Jean Valjean, skazany na 19 lat ciężkich robót za kradzież bochenka chleba i wielokrotne próby ucieczki, zostaje zwolniony warunkowo z więzienia w Tulonie. Posiadający żółty paszport były galernik jest traktowany z pogardą i nie może znaleźć pracy ani noclegu.

W końcu trafia do domu biskupa Charlesa Myriela w Digne, który traktuje go z życzliwością i pozwala mu przenocować. W nocy Valjean przyzwyczajony do brutalnego życia więziennego, kradnie srebrne sztućce i ucieka. Zostaje jednak schwytany przez żandarmów i przyprowadzony do biskupa. Ku jego zaskoczeniu ksiądz Myriel twierdzi, że sam podarował mu srebra i dorzuca jeszcze dwa srebrne lichtarze, mówiąc mu, że powinien wykorzystać to bogactwo, by stać się uczciwym człowiekiem.

Głęboko poruszony tą dobrocią, Valjean postanawia odmienić swoje życie. Przypadkiem jednak, w akcie impulsywnej brutalności, okrada małego chłopca, co uświadamia mu, jak głęboko zakorzeniona jest w nim przestępcza mentalność. Wyrzuty sumienia sprawiają, że przysięga żyć inaczej.

Osiem lat później, ukrywając się pod nazwiskiem Madeleine, staje się szanowanym obywatelem Montreuil-sur-Mer. Dzięki wynalezieniu taniej metody produkcji czarnego szkliwa do biżuterii zyskuje fortunę i zakłada fabrykę, dając zatrudnienie mieszkańcom. Z czasem zostaje burmistrzem i zdobywa powszechny szacunek.

Fantyna jest młodą kobietą, którą kochanek porzucił z małą córeczką, Cosettą. W drodze do Montreuil-sur-Mer, gdzie chce znaleźć pracę, pozostawia dziecko pod opieką małżeństwa Thenardierów, właścicieli oberży w Montfermeil. Wierzy, że dzięki temu Kozeta będzie miała dobre warunki do życia, ale w rzeczywistości dziewczynka jest zaniedbywana, głodzona i wykorzystywana do pracy. Thenardierowie regularnie żądają od Fantyny coraz większych sum pieniędzy pod pretekstem kosztów utrzymania dziecka.

Fantyna znajduje zatrudnienie w fabryce Madeleine’a, jednak kiedy jej przełożeni odkrywają, że jest niezamężną matką, zwalniają ją, obawiając się skandalu. Pozbawiona środków do życia, stopniowo popada w nędzę – sprzedaje włosy, zęby i w końcu zostaje prostytutką.

Pewnego dnia, gdy brutalny klient ją znieważa, Fantyna, aresztuje ją inspektor Javert, bezwzględny stróż prawa, który uważa, że prawo jest absolutne i nie dopuszcza w nim miejsca na litość. Pojawia się w historii postaci Jean Valjean, który dowiedziawszy się o jej sytuacji, interweniuje i nakazuje Javertowi jej uwolnienie. Obiecuje też, że odnajdzie jej córkę.

Tymczasem Javert zaczyna podejrzewać, że burmistrz Madeleine to w rzeczywistości zbiegły galernik Valjean. Gdy dochodzi do aresztowania pewnego człowieka, który jest błędnie identyfikowany jako Valjean, burmistrz nie może pozwolić, by ktoś inny poniósł karę za jego dawne czyny. Na sali sądowej przyznaje się do swojej prawdziwej tożsamości i oddaje się w ręce władz.

Fantyna, przebywająca w szpitalu, umiera tuż po tym, jak inspektor Javert aresztuje Valjeana. Ten jednak ponownie ucieka, by wypełnić obietnicę daną Fantynie – odnaleźć i zaopiekować się Cosettą.

Część II: Cosetta

Po ucieczce z więzienia Jean Valjean jest ponownie ścigany przez inspektora Javerta, którego nieustępliwość nie pozwala mu znaleźć bezpiecznego schronienia. Mimo to jego najważniejszym celem staje się odnalezienie córki Fantyny i dotrzymanie danej jej obietnicy.

Jego podróż prowadzi do Montfermeil, małego miasteczka pod Paryżem, gdzie Cosetta została oddana pod opiekę Thenardierów. To tam, w ich obskurnej oberży, Valjean po raz pierwszy dostrzega dziewczynkę, której życie jest pełne cierpienia.

Cosetta, zaledwie ośmioletnia, od lat cierpi z powodu okrutnego traktowania przez Thenardierów. O ile ich własne córki, Éponine i Azelma, dorastają w dostatku i są otoczone czułością, o tyle Cosetta jest wykorzystywana jak służąca – nieustannie zmuszana do sprzątania, noszenia wody i wykonywania innych ciężkich prac. Jest bita i poniżana, a do jedzenia dostaje jedynie resztki ze stołu. Thenardierowie, chociaż w listach do Fantyny przekonują ją, że dziewczynka jest dobrze traktowana, w rzeczywistości nie dbają o nią w najmniejszym stopniu.

Pewnej mroźnej nocy Cosetta zostaje wysłana po wodę do odległej studni. Przerażona ciemnością, przemyka się przez las, bojąc się zarówno dzikich zwierząt, jak i napotkanych ludzi. Wtedy pojawia się tajemniczy nieznajomy – Jean Valjean. Widząc jej strach i nędzę, natychmiast rozumie, że musi ją stąd zabrać.

Valjean wchodzi do oberży i od razu dostrzega, jak brutalnie Thenardierowie traktują dziewczynkę. Oferuje im sporą sumę pieniędzy w zamian za jej oddanie, co początkowo spotyka się z ich chciwą aprobatą. Następnego dnia jednak Thenardier próbuje negocjować, żądając większej kwoty, przekonany, że Valjean jest bogatym dziadkiem Cosetty. Nie chcąc wdawać się w dalsze dyskusje, Valjean po prostu zabiera dziewczynkę i ucieka do Paryża.

Wkrótce po tym, jak Valjean opuszcza Montfermeil, Javert dowiaduje się o jego pobycie w mieście. Rozpoczyna pościg po ulicach Paryża, zmuszając Valjeana do ciągłego zmieniania kryjówek.

Ostatecznie trafiają do klasztoru Petit-Picpus, gdzie Valjean znajduje schronienie jako ogrodnik. Cosetta zostaje przyjęta przez zakonnice i rozpoczyna edukację.

Przez lata Cosetta dorasta w spokojnym, ale odizolowanym świecie klasztoru. Nie zna życia poza jego murami, ale dzięki edukacji zaczyna się rozwijać intelektualnie i emocjonalnie. Jean Valjean, który przez cały ten czas pełni rolę jej opiekuna, nadal czuje lęk przed Javertem, dlatego unika jakiegokolwiek kontaktu ze światem zewnętrznym.

Część III: Mariusz

Mariusz Pontmercy dorasta w domu swojego dziadka, Gillenormanda, który jest skrajnym rojalistą i zwolennikiem starego porządku monarchicznego. Sam Mariusz przez wiele lat pozostaje nieświadomy, że jego ojciec, Georges Pontmercy, był gorliwym bonapartystą i walczył w armii Napoleona. Dziadek, nie aprobując przekonań swojego syna, całkowicie go od niego odciął i wychował Mariusza w duchu konserwatyzmu oraz lojalności wobec monarchii.

Po śmierci ojca, który umiera samotnie, Mariusz przypadkiem odkrywa jego prawdziwą historię. Dowiaduje się, że Pontmercy był człowiekiem honoru, odważnym żołnierzem i prawdziwym patriotą, a jego przekonania nie były wcale niegodziwe, jak przedstawiał mu to dziadek. Ta wiedza powoduje ogromny przełom w światopoglądzie Mariusza. Odrzuca on dotychczasowe konserwatywne wartości i zaczyna identyfikować się z republikańskimi i napoleońskimi ideałami.

Kiedy Gillenormand odkrywa, że jego wnuk zaczyna sympatyzować z republikanami, dochodzi do gwałtownego sporu, w wyniku którego Mariusz opuszcza dom i postanawia żyć samodzielnie. Nie mając żadnych środków do życia, popada w skrajną biedę, mieszkając w małym, zaniedbanym pokoju w dzielnicy studenckiej. Aby przeżyć, podejmuje się różnych dorywczych prac, głównie tłumaczenia i korekty tekstów.

Podczas swoich studenckich lat Mariusz nawiązuje kontakt z grupą młodych rewolucjonistów, zwanych „Przyjaciółmi Ludu”. Na ich czele stoi Enjolras, charyzmatyczny idealista, który poświęcił swoje życie walce o sprawiedliwość społeczną. Wśród członków są także Combeferre, Courfeyrac, Grantaire i inni studenci o różnych temperamentach, ale wspólnych poglądach.

Mariusz, choć podziela ich ideały, jest mniej radykalny niż jego towarzysze. Nie angażuje się jeszcze bezpośrednio w działania rewolucyjne, ale coraz bardziej skłania się ku myśli, że Francja potrzebuje zmiany i sprawiedliwości społecznej. 

Podczas jednej ze swoich codziennych wędrówek Mariusz dostrzega w Ogrodzie Luksemburskim niezwykłą dziewczynę. To Cosetta, która wówczas jest już młodą kobietą o delikatnej, pełnej wdzięku urodzie. Ich spojrzenia spotykają się, co momentalnie budzi w Mariuszu głębokie uczucia.

Mariusz przez wiele dni wraca do ogrodu, licząc na kolejne spotkanie. Cosetta również zaczyna zauważać młodzieńca, choć początkowo nieśmiało unika jego wzroku. Z czasem ich subtelne spojrzenia zamieniają się w skryte uśmiechy, a w ich sercach rodzi się miłość. 

Kiedy Valjean zauważa zainteresowanie Cosetty Mariuszem, w obawie o jej bezpieczeństwo decyduje się na kolejną przeprowadzkę. Mariusz, nie wiedząc, kim jest dziewczyna ani gdzie mieszka, popada w rozpacz.

Nieoczekiwanie pomoc przychodzi od Éponine, córki Thenardierów, która przez lata również dorastała w biedzie i przestępczym środowisku. Potajemnie zakochana w Mariuszu, zgadza się pomóc mu odnaleźć Cosettę.

W międzyczasie Mariusz przypadkowo dowiaduje się, że Thenardierowie planują napaść na pewnego bogatego mężczyznę. Kiedy Mariusz rozpoznaje w nim Valjeana, powiadamia policję, co prowadzi do aresztowania przestępców. 

Część IV: Idylla ulicy Plumet i epopeja ulicy Saint-Denis

W czerwcu 1832 roku Francja staje w obliczu poważnych niepokojów społecznych. Śmierć generała Lamarque’a, uważanego za jednego z ostatnich obrońców ludu, wywołuje masowe protesty. Bierze w nich udział między innymi Gavroche. „Przyjaciele Ludu” decydują się wykorzystać tę sytuację i podjąć walkę z monarchią, wznosząc barykady w dzielnicy Saint-Denis.

Mariusz, zrozpaczony myślą o utracie Cosetty i przekonany, że jego życie straciło sens, postanawia walczyć i umrzeć na barykadach.

Podczas walki powstańcy schwytają Javerta, który okazał się szpiegiem rządowym. Enjolras nakazuje go rozstrzelać, ale Valjean, który również pojawia się na barykadzie, prosi o możliwość wykonania egzekucji osobiście. Ku zdumieniu wszystkich, zamiast go zabić, Valjean uwalnia go i pozwala mu uciec. 

W trakcie oblężenia barykady Mariusz zostaje ciężko ranny. Valjean, widząc, że młodzieniec jest ukochanym Cosetty, postanawia go uratować. Pod osłoną nocy przenosi go na plecach przez kanały ściekowe Paryża.

Na końcu kanału natrafia na Thenardiera, który rozpoznaje go i próbuje go okraść, myśląc, że niesie zwłoki. Valjean jednak odpiera jego atak i wynosi Mariusza na powierzchnię.

Na zewnątrz czeka na nich inspektor Javert, który po raz kolejny staje twarzą w twarz z Valjeanem. Jednak tym razem inspektor nie potrafi pogodzić swojego fanatycznego poczucia sprawiedliwości z dobrocią, którą widzi w Valjeanie. W akcie desperacji popełnia samobójstwo, rzucając się do Sekwany.

Część V: Jean Valjean

Po przerażających wydarzeniach na barykadzie i cudownym ocaleniu Mariusza przez Valjeana, młodzieniec powoli wraca do zdrowia. Jego dziadek, Gillenormand, który wcześniej wyrzucił go z domu za republikańskie przekonania, teraz wita go z otwartymi ramionami, szczęśliwy, że Mariusz przeżył. Choć starzec nadal nie pochwalał rewolucyjnych poglądów wnuka, gotów jest mu wybaczyć i przyjąć go z powrotem do rodziny.

Mariusz długo nie zdaje sobie sprawy z tego, kto uratował mu życie. Gdy dochodzi do siebie, zaczyna ponownie myśleć o Cosetcie, która również przeżywa ogromną niepewność, nie wiedząc, co stało się z ukochanym. W końcu, kiedy Mariusz odzyskuje pełnię sił, para się spotyka, a ich miłość odradza się jeszcze silniejsza.

Dziadek Mariusza, dostrzegając szczęście wnuka, nie sprzeciwia się jego małżeństwu z Cosettą, choć wcześniej miał inne plany co do jego przyszłości. Wkrótce potem odbywa się wystawny ślub. Ceremonia, choć pełna radości i splendoru, dla Valjeana staje się momentem przełomowym – czuje, że jego rola w życiu Cosetty dobiega końca.

Po ślubie Valjean postanawia wyznać Mariuszowi prawdę o swojej przeszłości. Spotykają się w jego skromnym mieszkaniu, gdzie Valjean spokojnym, ale stanowczym głosem opowiada swoją historię. Przyznaje, że jest byłym galernikiem, który przez lata żył pod fałszywą tożsamością. Opowiada o kradzieży chleba, latach spędzonych na galerach, o biskupie Myrielu, który odmienił jego życie, o ucieczce przed Javertem, o fabryce w Montreuil-sur-Mer i o obietnicy danej Fantynie.

Mariusz jest wstrząśnięty. Nie potrafi pogodzić się z myślą, że człowiek, którego uważał za bohatera i opiekuna Cosetty, był skazanym przestępcą. Przerażony wizją, że jego żona jest córką galernika, zaczyna się dystansować od Valjeana.

Jean Valjean, choć widzi rozczarowanie i chłód Mariusza, przyjmuje jego reakcję z pokorą. W głębi duszy spodziewał się takiej reakcji – wie, że jego przeszłość zawsze będzie rzucała cień na jego życie. 

Z czasem Mariusz, przekonany, że Valjean stanowi zagrożenie dla reputacji jego małżeństwa, zaczyna ograniczać kontakty Cosetty z jej przybranym ojcem. Początkowo dziewczyna nie rozumie, dlaczego Valjean tak rzadko odwiedza ich dom. Mariusz, nie chcąc jej martwić, mówi jedynie, że Valjean czuje się zmęczony i nie chce im przeszkadzać.

Valjean stopniowo wycofuje się z życia młodej pary. Ogranicza wizyty do krótkich, formalnych spotkań, a potem całkowicie przestaje przychodzić. Samotny, odrzucony i bez celu, zaczyna podupadać na zdrowiu. 

Po kilku miesiącach Mariusz spotyka przypadkiem Thenardiera, który próbuje go oszukać, oferując „tajne informacje” o Valjeanie w zamian za pieniądze. Chciwy Thenardier mówi Mariuszowi, że Jean Valjean nie jest zwykłym byłym galernikiem – to on uratował Mariusza z barykady i wyniósł go przez kanały ściekowe Paryża, ryzykując własne życie.

Ta wiadomość uderza Mariusza jak grom. Zdaje sobie sprawę, że popełnił ogromny błąd, odtrącając człowieka, który poświęcił wszystko, by ocalić jego życie i zapewnić szczęście Cosetty. Zszokowany i pełen wyrzutów sumienia, natychmiast spieszy do Valjeana, zabierając ze sobą Cosettę. 

Jean Valjean jest już w krytycznym stanie. Osłabiony, wycieńczony chorobą i samotnością, leży w swoim ponurym mieszkaniu. Kiedy Mariusz i Cosetta wchodzą, z trudem unosi głowę i zaskoczony, ale szczęśliwy, widzi swoją ukochaną przybraną córkę.

Cosetta, nieświadoma wcześniejszych działań Mariusza, rzuca się w ramiona Valjeana i zaczyna płakać. Mariusz, przytłoczony poczuciem winy, pada na kolana i błaga o przebaczenie. Valjean, choć bardzo słaby, jest spokojny. W jego oczach widać radość – wie, że nie umrze samotny. Ostatnimi siłami wyciąga rękę i kładzie ją na głowie Cosetty, błogosławiąc ją.

Mówi jej, że zawsze ją kochał i że jedynym jego pragnieniem było jej szczęście. Prosi Mariusza, by zawsze ją chronił i dbał o nią. Jego ostatnie słowa to spokojne wyznanie: „Nie ma nic większego od miłości.”

Kilka chwil później Jean Valjean umiera, trzymając dłonie Cosetty i Mariusza. Pogrzeb Valjeana odbywa się bez fanfar. Zostaje pochowany w skromnym, nieoznaczonym grobie na peryferiach Paryża. Dopiero później, po cichu, Cosetta i Mariusz fundują nagrobek z prostym napisem: „Leży tutaj ten, który kochał.”

Streszczenie krótkie

Część I: Fantyna

Jean Valjean, skazany na 19 lat galer za kradzież chleba, po zwolnieniu z więzienia w 1815 roku znajduje schronienie u biskupa Myriela, który okazuje mu miłosierdzie i daruje skradzione srebra. Poruszony tym gestem, Valjean postanawia odmienić swoje życie. Przybiera nazwisko Madeleine, staje się bogatym fabrykantem i burmistrzem Montreuil-sur-Mer.

W tym samym czasie Fantyna porzucona przez kochanka, zostawia swoją córkę Cosettę pod opieką chciwych Thenardierów. Gdy traci pracę w fabryce Valjeana, stacza się w nędzę, sprzedając włosy, zęby i zostając prostytutką. Zostaje aresztowana przez inspektora Javerta, ale Valjean ratuje ją i obiecuje odnaleźć Cosettę.

Javert zaczyna podejrzewać, że burmistrz to były galernik. Gdy pewien człowiek zostaje błędnie uznany za Valjeana, ten nie może pozwolić na niesprawiedliwość i ujawnia swoją prawdziwą tożsamość. Zostaje aresztowany, a Fantyna umiera. Valjean ucieka, by spełnić obietnicę i odnaleźć Cosettę.

Część II: Cosetta

Cosetta, maltretowana przez Thenardierów, jest zmuszana do niewolniczej pracy. Pewnej nocy, wysłana po wodę, spotyka Valjeana, który wykupuje ją i zabiera do Paryża.

Ścigany przez Javerta, znajduje schronienie w klasztorze Petit-Picpus. Valjean zostaje tam ogrodnikiem, a Cosetta otrzymuje staranne wykształcenie. Przez lata dziewczynka dorasta w izolacji od świata, a Valjean żyje w lęku przed ponownym aresztowaniem.

Część III: Mariusz

Mariusz Pontmercy, wychowany przez konserwatywnego dziadka Gillenormanda, odkrywa, że jego zmarły ojciec był napoleońskim oficerem i zmienia swoje poglądy. Opuszcza rodzinny dom, popada w biedę i dołącza do republikańskiej grupy „Przyjaciół Ludu”, gdzie poznaje Enjolrasa i innych rewolucjonistów.

Pewnego dnia w Ogrodzie Luksemburskim spotyka Cosettę i zakochuje się w niej. Ich uczucia rozwijają się, ale Valjean, obawiając się utraty córki, przeprowadza się z nią do innego miejsca. Zrozpaczony Mariusz, z pomocą zakochanej w nim Éponine, odnajduje Cosettę.

W międzyczasie Mariusz odkrywa, że Thenardier planuje napaść na Valjeana. Powiadamia policję, co prowadzi do aresztowania przestępców. 

Część IV: Idylla ulicy Plumet i epopeja ulicy Saint-Denis

W czerwcu 1832 roku w Paryżu wybucha powstanie po śmierci generała Lamarque’a. „Przyjaciele Ludu” wznoszą barykady. W walce bierze udział między innymi Gavroche. Mariusz, przekonany, że nie ma już po co żyć bez Cosetty, dołącza do walki.

Rewolucjoniści chwytają Javerta, który okazuje się szpiegiem rządowym. Enjolras skazuje go na śmierć, ale Valjean, który przybywa na barykady, prosi o prawo do jego egzekucji. Zamiast go zabić, wypuszcza go na wolność.

Gdy barykada upada, Mariusz zostaje ciężko ranny. Valjean wynosi go przez kanały ściekowe Paryża, ryzykując własne życie. Po wyjściu na powierzchnię natykają się na Javerta, który, rozdarty między lojalnością wobec prawa a szacunkiem dla Valjeana, popełnia samobójstwo, rzucając się do Sekwany.

Część V: Jean Valjean

Valjean przynosi Mariusza do jego dziadka. Po długiej rekonwalescencji Mariusz poślubia Cosettę. Wtedy Valjean wyjawia mu swoją przeszłość jako galernika. Przerażony i nieufny Mariusz dystansuje się od niego i ogranicza kontakty Cosetty z przybranym ojcem.

Valjean, czując się odtrącony, powoli podupada na zdrowiu. Gdy Mariusz odkrywa, że to właśnie Valjean uratował mu życie na barykadach, jest zdruzgotany swoim błędem. Wraz z Cosettą spieszy do jego mieszkania, ale zastaje go na łożu śmierci.

W ostatnich chwilach życia Valjean błogosławi Cosettę i Mariusza, mówiąc, że zawsze ją kochał i że jego jedynym pragnieniem było jej szczęście.

Jean Valjean umiera w spokoju, trzymając za ręce Cosettę i Mariusza. Na jego grobie widnieje skromny napis: „Leży tutaj ten, który kochał.”

Plan wydarzeń

Część I: Fantyna

1. Jean Valjean opuszcza więzienie w Tulonie po 19 latach ciężkich robót, ale otrzymuje żółty paszport i jest odrzucany przez społeczeństwo.
2. Jean Valjean spotyka się z biskupem Myrielem w Digne, a ten okazuje mu miłosierdzie, darując skradzione srebra i zachącając do zmiany życia.
3. Jean Valjean okrada małego chłopca (Gervaisa), w związku z czym uświadamia sobie, że wciąż tkwi w nim przestępcza mentalność.
4. Bohater postanawia się zmienić.
5. Jean przyjmuje nową tożsamość i odnosi sukces w Montreuil-sur-Mer.
6. Mężczyzna staje się bogatym fabrykantem i burmistrzem miasta.
7. Fantyna zostawia córkę Cosettę u Thenardierów w nadziei, że to zapewni jej lepszą przyszłość.
8. Fantyna traci pracę i popada w nędzę, więc zostaje prostytutką, by utrzymać córkę.
9. Inspektor Javert aresztuje Fantynę za napaść na klienta.
10. W sprawie Fantyny interweniuje Valjean i każe ją uwolnić.
11. Javert podejrzewa, że burmistrz Madeleine to Jean Valjean.
12. Mężczyzna przeprowadza dochodzenie w sprawie tożsamości burmistrza.
13. W sądzie toczy się proces fałszywego Valjeana, ale prawdziwy Valjean ujawnia się w sądzie i oddaje w ręce władz.
14. Fantyna umiera w szpitalu, przed śmiercią nie ma szans zobaczyć Cosetty.
15. Jean Valjean ucieka z więzienia i postanawia odnaleźć Cosettę.

Część II: Cosetta

12. Cosetta żyje u Thenardierów, gdzie jest maltretowana i wykorzystywana do pracy.
13. Valjean odnajduje Cosettę i wykupuje ją od Thenardierów.
14. Javert dalej ściga Valjeana, który ukrywa się z Cosettą w Paryżu.
15. Uciekinierzy znajdują schronienie w klasztorze Petit-Picpus: Valjean zostaje ogrodnikiem, a Cosetta otrzymuje edukację.

Część III: Mariusz

16. Mariusz dorasta pod opieką dziadka Gillenormanda – wychowywany w konserwatywnych poglądach.
17. Chłopak odkrywa prawdę o ojcu, Georgesie Pontmercym, co doprowadza do zmiany jego poglądów i odrzucenia monarchizmu.
18. Mariusz wchodzi w konflikt z dziadkiem i opuszcza dom rodzinny.
19. Chłopak żyje w biedzie i uczy się samodzielności.
20. Mariusz dołącza do „Przyjaciół Ludu”, gdzie poznaje Enjolrasa i innych rewolucjonistów.
21. Mariusz spotka Cosettę w Ogrodzie Luksemburskim i zakochuje się od pierwszego wejrzenia.
22. Chłopak traci kontakt z Cosettą, ponieważ Valjean przeprowadza się w inne miejsce.
23. Éponine pomaga w odnalezieniu Cosetty.
24. Mariusz odkrywa plan napaści Thenardiera na Valjeana.
25. Chłopak zawiadamia policję, co prowadzi do aresztowania przestępców.

Część IV: Barykady 1832 roku

24. Umiera generał Lamarque, co doprowadza do wybuchu rewolucji: lud Paryża wznieca powstanie.
25. „Przyjaciele Ludu” wznoszą barykady, a Mariusz dołącza do walki.
26. Javert zostaje schwytany jako szpieg rządowy, a Enjolras skazuje go na śmierć.
27. Valjean pojawia się na barykadach, prosi o możliwość egzekucji Javerta i wypuszcza go wolno.
28. Barykay upadają, przez co giną powstańcy, w tym Enjolras i Éponine.
29. Mariusz zostaje ciężko ranny, ale Valjean ratuje go, przenosząc przez kanały ściekowe Paryża.
30. Thenardier próbuje okraść Valjeana, ponieważ myśli, że niesie zwłoki.
31. Valjean spotyka się z Javertem na powierzchni, ale tym razem inspektor pozwala mu odejść.
32.  Javert rzuca się do Sekwany, nie mogąc pogodzić się z wewnętrznym konfliktem moralnym.

Część V: Jean Valjean

33. Mariusz odzyskuje zdrowie w domu dziadka i tym samym powraca na łono rodziny.
34. Dochodzi do ślubu Mariusza i Cosetty, co stanowi spełnienie marzeń młodej pary.
35. Valjean wyznaje Mariuszowi swoją przeszłość jako galernika.
36. Mariusz dystansuje się od niego.
37. Valjean stopniowo wycofuje się z życia Cosetty, cierpi w samotności,  pogarsza się jego zdrowie.
38. Thenardier ujawnia Mariuszowi, że Valjean uratował mu życie.
39. Mariusz przeżywa szok i ma wyrzuty sumienia.
40. Mariusz i Cosetta odwiedzają umierającego Valjeana: dochodzi do pojednania.
41. Valjean przed śmiercią błogosławi Cosettę i Mariusza.
42. Skromny grób Valjeana z  napisem: „Leży tutaj ten, który kochał.”

Czas i miejsce akcji

Czas akcji:

Akcja powieści Nędznicy Hugo rozgrywa się w latach 1815–1833. Obejmuje około 18 lat historii Francji. Najważniejsze wydarzenia historyczne, które mają wpływ na fabułę, to:

• 1815 rok – zwolnienie Jeana Valjeana z więzienia, upadek Napoleona i Restauracja Burbonów.
• 1823 rok – wydarzenia w Montreuil-sur-Mer (Fantyna, tożsamość Valjeana jako Madeleine).
• 1828 rok – ucieczka Valjeana i jego życie w ukryciu z Cosettą.
• 1832 rok – rewolucyjne powstanie czerwcowe w Paryżu, walka na barykadach.
• 1833 rok – śmierć Jeana Valjeana i zakończenie powieści.

Miejsca akcji:

Powieść Victora Hugo rozgrywa się głównie we Francji, w różnych miejscach, od małych miasteczek po Paryż, który jest kluczową areną dramatycznych wydarzeń, w tym rewolucji i walki o sprawiedliwość społeczną.

1. Digne – małe prowincjonalne miasteczko, gdzie Jean Valjean spotyka biskupa Myriela, który odmienia jego życie.
2. Montreuil-sur-Mer – miasto, w którym Valjean pod fałszywym nazwiskiem „Madeleine” zostaje burmistrzem i prowadzi fabrykę.
3. Montfermeil – wieś, gdzie Thenardierowie prowadzą swoją oberżę i wychowują Cosettę w nieludzkich warunkach.
4. Paryż – główna sceneria powieści, gdzie rozgrywa się większość wydarzeń, w tym:
• Klasztor Petit-Picpus – miejsce schronienia Valjeana i Cosetty.
• Ogród Luksemburski – miejsce spotkań Mariusza i Cosetty.
• Dzielnica Saint-Denis – miejsce barykad i powstania czerwcowego 1832 roku.
• Kanały ściekowe Paryża – droga ucieczki Valjeana z rannym Mariuszem po upadku barykad.
5. Wyspa Guernsey (wzmianka) – miejsce, gdzie Hugo przebywał na wygnaniu i które mogło inspirować niektóre opisy ukrywania się Valjeana. 

Problematyka

„Nędznicy” to powieść Victora Hugo, która porusza wiele ważnych tematów dotyczących człowieka i społeczeństwa. Victor Hugo wnikliwie analizuje nierówności społeczne, prawo i sprawiedliwość, miłość oraz moralność. To dzieło, które łączy w sobie zarówno dramat jednostki, jak i szeroką panoramę historyczną XIX-wiecznej Francji.

„Nędznicy” to nie tylko historia Jeana Valjeana – to opowieść o ludziach, którzy walczą o lepsze życie w brutalnym świecie. Victor Hugo skłania czytelnika do refleksji nad tym, co jest naprawdę sprawiedliwe, czy można oceniać innych bez znajomości ich historii oraz, czy każdy zasługuje na drugą szansę. To powieść o nadziei, miłości i przemianie, która mimo trudnych tematów daje czytelnikowi wiarę w dobroć człowieka.

1. Niesprawiedliwość społeczna i los biedoty

Treść powieści Hugo pokazuje ogromne różnice między bogatymi a biednymi. Nędznicy Hugo wskazują, że;ludzie tacy jak Jean Valjean, Fantyna czy Cosetta cierpią nie dlatego, że są źli, ale dlatego, że społeczeństwo ich odrzuca. Bieda zmusza ich do desperackich działań – Valjean kradnie chleb, Fantyna sprzedaje swoje ciało, a Cosetta jako dziecko jest wykorzystywana jak służąca. Hugo wskazuje, że biedni często nie mają wyboru i są traktowani z pogardą przez tych, którzy powinni im pomóc.

2. Prawo i sprawiedliwość – czy zawsze idą w parze?

W powieści Hugo wielokrotnie pojawia się pytanie, czy prawo jest zawsze sprawiedliwe. Javert, reprezentujący surową i bezwzględną literę prawa, ściga Valjeana przez całe życie, mimo że ten stał się dobrym człowiekiem. Konstrukcja bohaterów powieści pokazuje, że ślepe przestrzeganie prawa może prowadzić do okrucieństwa i braku empatii. Z drugiej strony Valjean, mimo że był skazańcem, okazuje się bardziej moralny niż ci, którzy go osądzają.

3. Przemiana człowieka i motyw odkupienia

Główny bohater, Jean Valjean, przechodzi niezwykłą przemianę – od przestępcy do człowieka pełnego miłosierdzia. Kluczowe jest tu ksiądz Myriel, który daje mu szansę na nowe życie. Powieść pokazuje, że każdy ma możliwość zmiany i odkupienia swoich win, jeśli dostanie odpowiednią szansę. Lektura pełnej powieści pokazuje, że także inni bohaterowie Nędzników przechodzą większe lub mniejsze metamorfozy.

4. Miłość jako siła napędowa życia

Autor Victor Hugo przedstawia różne oblicza miłości:

• miłość ojcowska – Valjean traktuje Cosettę jak własną córkę, poświęcając się dla jej dobra.
• miłość romantyczna – uczucie Mariusza i Cosetty jest pełne pasji i nadziei.
• miłość niespełniona – Éponine kocha Mariusza, ale pozostaje samotna i umiera na barykadzie.

Miłość jest w „Nędznikach” siłą, która daje bohaterom motywację do walki o lepsze życie. 

5. Rewolucja i walka o wolność

Wydarzenia na barykadach w Paryżu w 1832 roku pokazują dążenie ludzi do sprawiedliwości i lepszego jutra. Hugo nie idealizuje powstańców – wielu z nich ginie, a powstanie upada – ale podkreśla, że ich walka była wyrazem sprzeciwu wobec niesprawiedliwości.

6. Rola religii i miłosierdzia

Ksiądz Myriel, który daje Valjeanowi szansę na nowy start, jest symbolem prawdziwego chrześcijaństwa – opartego na dobroci, przebaczeniu i pomocy innym. Hugo pokazuje, że religia powinna nie tylko uczyć moralności, ale przede wszystkim pomagać ludziom w trudnych sytuacjach.

Geneza i gatunek utworu

Geneza „Nędzników”

Victor Hugo pracował nad powieścią przez prawie 30 lat. Pierwsze szkice powstały w latach 30. XIX wieku, ale dzieło ukończył dopiero w trakcie wygnania na wyspie Guernsey. Pełna wersji powieści została opublikowana w 1862 roku i od razu stała się bestsellerem. Hugo inspirował się rzeczywistymi wydarzeniami społecznymi i politycznymi, m.in. rewolucją czerwcową 1832 roku oraz historią skazańca Eugène’a-Françoisa Vidocqa, który po wyjściu z więzienia stał się szanowanym człowiekiem.

Autor chciał zwrócić uwagę na nierówności społeczne, niesprawiedliwość prawną i problem biedy we Francji. „Nędznicy” są więc nie tylko opowieścią o jednostkach, ale także wielką panoramą społeczną epoki.

Gatunek literacki

„Nędznicy” to powieść realistyczna z elementami romantyzmu i powieść społeczna.

Cechy gatunku:

• realizm – wierne odwzorowanie warunków życia XIX-wiecznej Francji, szczegółowe opisy społeczne, analiza nierówności klasowych.
• romantyzm – silnie emocjonalne postacie, kontrasty moralne (dobro kontra zło), dramatyczne wydarzenia.
• powieść społeczna – krytyka niesprawiedliwości systemu prawnego, ukazanie problemów biedoty i wpływu rewolucji na społeczeństwo.
• powieść panoramiczna – szerokie ujęcie epoki, liczne wątki i bohaterowie reprezentujący różne grupy społeczne.
• elementy powieści przygodowej – pościgi, ucieczki, napięcie narracyjne.

Dzięki tej mieszance gatunkowej „Nędznicy” pozostają jednym z najważniejszych dzieł literatury światowej, łącząc moralitet, dramat jednostki i szeroką analizę społeczną.

Biografia autora

Victor-Marie Hugo urodził się 26 lutego 1802 roku w Besançon we Francji jako syn Josepha Léopolda Sigisberta Hugo, oficera armii napoleońskiej, i Sophie Trébuchet, zwolenniczki monarchii. Dzieciństwo spędził w podróżach po Europie z rodziną, gdyż jego ojciec, jako generał, często zmieniał miejsce stacjonowania. Po rozwodzie rodziców zamieszkał z matką w Paryżu.

Już jako dziecko wykazywał talent literacki i zainteresowanie poezją. W wieku 14 lat napisał w dzienniku: „Chcę być Chateaubriandem albo nikim”, co świadczyło o jego ambicjach literackich.

Victor Hugo rozpoczął działalność literacką jako poeta. W 1822 roku opublikował swój pierwszy tomik poezji „Ody i ballady”, który przyniósł mu królewski grant literacki. Jego pierwsza powieść „Han d’Islande” (1823) oraz „Bug-Jargal” (1826) nie odniosły jeszcze większego sukcesu, ale ugruntowały jego pozycję w środowisku literackim.

W tym czasie Hugo ożenił się z Adèle Foucher, przyjaciółką z dzieciństwa, z którą miał pięcioro dzieci. Ich małżeństwo nie było jednak szczęśliwe – Adèle później wdawała się w romanse, co doprowadziło do chłodnych relacji między nimi.

Hugo stał się jednym z czołowych przedstawicieli francuskiego romantyzmu. Jego dramat „Hernani” (1830) wywołał ogromny skandal w środowisku literackim, gdyż złamał klasyczne zasady dramaturgii i wprowadził nowy, swobodniejszy styl narracji.

W 1831 roku opublikował swoją pierwszą wielką powieść „Katedra Marii Panny w Paryżu” (Notre-Dame de Paris), która odniosła międzynarodowy sukces i zapoczątkowała odnowę zainteresowania gotycką architekturą w Europie. Powieść opowiada historię tragicznej miłości Esmeraldy i garbatego dzwonnika Quasimodo na tle średniowiecznego Paryża.

W tym okresie Hugo angażował się także w działalność polityczną, stopniowo przechodząc od sympatii wobec monarchii do poparcia idei republikańskich.

W latach 40. Hugo coraz bardziej angażował się w sprawy społeczne. W 1841 roku został członkiem Akademii Francuskiej. Po rewolucji 1848 roku i ustanowieniu Drugiej Republiki wszedł do Zgromadzenia Narodowego jako zwolennik liberalnych reform.

Kiedy w 1851 roku Napoleon III dokonał zamachu stanu i ogłosił się cesarzem, Hugo otwarcie go potępił i musiał udać się na wygnanie. Przez niemal 20 lat mieszkał na wyspach Jersey i Guernsey, gdzie kontynuował działalność literacką i polityczną.

Podczas wygnania napisał swoje największe dzieło „Nędznicy” (Les Misérables), które ukazało się w 1862 roku i natychmiast stało się bestsellerem. Powieść opowiada o losach byłego galernika Jeana Valjeana i ukazuje głębokie problemy społeczne Francji XIX wieku – biedę, niesprawiedliwość i pragnienie odkupienia.

Oprócz „Nędzników”, w czasie wygnania napisał także „Człowieka śmiechu” (1869) oraz eseje polityczne, m.in. „Napoleon Mały”, w którym ostro krytykował rządy cesarza.

W 1870 roku, po upadku Napoleona III i ustanowieniu Trzeciej Republiki, Hugo powrócił do Francji jako bohater narodowy. Został wybrany do Zgromadzenia Narodowego, ale szybko rozczarował się polityką i wycofał się z aktywnego życia publicznego.

W ostatnich latach życia Hugo nadal pisał, choć jego twórczość literacka straciła na intensywności. W 1874 roku opublikował powieść „Dziewięćdziesiąt trzy”, poświęconą rewolucji francuskiej. Jego poezja, m.in. „Legenda wieków”, zyskała ogromne uznanie i umocniła jego pozycję za jednego z największych poetów Francji.

W 1883 roku zmarła jego długoletnia towarzyszka życia Juliette Drouet, co było dla niego ogromnym ciosem.

Victor Hugo zmarł 22 maja 1885 roku w Paryżu w wieku 83 lat. Jego śmierć była narodową żałobą – setki tysięcy ludzi uczestniczyły w pogrzebie. Został pochowany w Panteonie, obok innych wielkich postaci francuskiej historii.

Hugo pozostawił po sobie niezwykle bogaty dorobek literacki, a jego powieści, dramaty i poezje do dziś są uznawane za jedne z najważniejszych dzieł literatury światowej. „Nędznicy” i „Katedra Marii Panny w Paryżu” są nieustannie adaptowane w teatrze, filmie i musicalu, a jego wpływ na literaturę i myśl polityczną pozostaje niepodważalny.

Najważniejsze dzieła Victora Hugo:

• poezja: „Ody i ballady” (1822), „Legenda wieków” (1859–1883)
• dramaty: „Hernani” (1830)
• powieści: „Katedra Marii Panny w Paryżu” (1831), „Nędznicy” (1862), „Człowiek śmiechu” (1869, „Dziewięćdziesiąt trzy” (1874) 

Victor Hugo był jednym z najwybitniejszych pisarzy epoki romantyzmu, który łączył literaturę z zaangażowaniem politycznym i społecznym. Jego twórczość wciąż porusza czytelników na całym świecie, a jego życie było pełne pasji, walki o sprawiedliwość i niezłomnego ducha.