Pierwsza strofa „Bogurodzicy” to pełne czci i uwielbienia zwrócenie się do Maryi – matki Boga (Bogu rodzica). Podkreślone jest jej dziewictwo i rola matki Bożej. Zawarta jest tu także prośba o jej wstawiennictwo u Boga i o Boże miłosierdzie.
Druga strofa odnosi się do Jana Chrzciciela, który zbliżał ludzi do Boga. Jest to nawiązanie do sakramentu chrztu, który zmazuje grzech pierworodny i wprowadza człowieka w życie chrześcijańskie. Pojawia się prośba o to, aby Bóg spełnił pragnienia ludzi i usłyszał ich modlitwy. Całość wyraża pragnienie dostatniego życia i osiągnięcia życia wiecznego w raju. Ponownie następuje prośba o miłosierdzie Boże.
W dalszej części utworu wyrażone jest przekonanie, że Jezus zmartwychwstał dla zbawienia ludzi. Następuje wezwanie ludzi do wiary w zmartwychwstanie. Bóg podjął trud odkupienia grzechów poprzez swoją śmierć, aby uwolnić ludzi od władzy diabła.
W kolejnej strofie następuje kontynuacja rozważań o śmierci Jezusa, który zapewnił ludziom życie wieczne, doprowadzając do uwięzienia diabła. Chrystus umarł z myślą o pierwszym człowieku (nawiązanie do Adama i Ewy oraz popełnionego przez nich grzechu pierworodnego).
Kolejny fragment potwierdza ogrom cierpienia, jakie przeżył Jezus, zanim zmartwychwstał.
W następnej strofie następuje zwrot do Adama, który jest zaledwie kmieciem, czyli poddanym Boga, a siedzi u jego boku na zgromadzeniu, prowadząc swoje dzieci (w szerszym rozumieniu: potomków i wiernych) do królestwa aniołów. Tym samym wierzący proszą Adama, aby wstawił się za nimi u Boga i pomógł im dotrzeć do nieba, gdzie panuje wieczne szczęście.
Prośba o wstawiennictwo kierowana jest także do Chrystusa, aby doprowadził wiernych do siebie, czyli do królestwa niebieskiego i raju.
Wierni proszą o radość i łaskę i wieczne przebywanie w obecności Boga. Pragną życia wiecznego w raju, znając diabelskie potępienie. Przestawiona jest tu wizja nieba jako miejsca wiecznej radości, miłości i bliskości Boga. W opozycji ukazane jest potępienie diabła.
W kolejnej strofie pada stwierdzenie, że Chrystus nie odkupił ludzkich grzechów z pomocą pieniędzy, a jednak obronił ludzi przed diabłem. Tym samym zostaje podkreślone, że zbawienia nie da kupić, tylko osiąga się je z pomocą czynów.
Chrystus dla człowieka pozwolił przekłuć sobie ręce, nogi i bok. Dzięki świętej krwi, płynącej z jego ciała Jezus zbawił ludzi.
Następuje wezwanie do wiary w to, że Chrystus naprawdę cierpiał okaleczony na krzyżu i jego śmierć wydarzyła się naprawdę, aby odkupić winy wszystkich chrześcijan.
Pada stwierdzenie, że Bóg ma w swojej opiece także grzeszne dusze i osobiście odbiera je diabłu, przyjmując do swego królestwa. Ta strofa wyraża głęboką ufność w Boże miłosierdzie i nadzieję na zbawienie.
W przedostatnim fragmencie utworu następuje modlitwa i prośba do Maryi Dziewicy, matki Chrystusa, o wstawiennictwo u niego, aby Niebieski Król uchował ludzi od wszystkiego złego. Wyraźnie podkreślona zostaje tu rola Maryi jako pośredniczki między Jezusem Chrystusem i Bogiem a ludźmi.
W ostatniej strofie pojawia się typowe kanoniczne zakończenie:
„Amen tako Bog daj,
Bychom szli szwyćcy w raj”.
Tym samym „Bogurodzica” kończy się, jak przystało na modlitwę słowem „amen” i prośbą do Boga o zbawienie i doprowadzenie do raju.
„Bogurodzica” jest pieśnią o charakterze religijnym, a właściwie modlitwą, kierowaną do Marki Boskiej, czyli tytułowej Bogurodzicy, a także do Chrystusa i samego Boga. Ze względu na podejmowane tematykę można wyróżnić w niej trzy części.
W pierwszej następuje wychwalanie Maryi i prośba o wstawiennictwo za wiernych u Boga i Syna Bożego. Maryja przedstawiona jest jako dziewica, Matka Boża i pośredniczka między Bogiem a ludźmi. Wierzący proszą ją o pomoc w dostatnim życiu doczesnym oraz w dotarciu do raju po śmierci. Każda z dwóch pierwszych strof kończy się wezwanie „Kyrieleison”, co znaczy „Panie, zmiłuj się nad nami”.
Od trzeciej strofy można zauważyć zmianę tematyki. Wśród badaczy literatury jest ona nazywana „pieśnią wielkanocną”. Poruszona zostaje tu bowiem kwestia zmartwychwstania Chrystusa i podkreślona jest rola Jezusa Chrystusa w zbawieniu człowieka. Syn Boży poprzez swoją śmierć wykupił dusze ludzkie od diabła, dzięki czemu człowiek ma teraz szanse na życie wieczne. Podkreślana jest tu również walka dobra ze złem i zwycięstwo Chrystusa nad diabłem, a także wartość czynów, która przewyższa sprawy materialne.
Kilka ostatnich strof badacze literatury określają z kolei „pieśnią pasyjną”, ponieważ mowa w nich o ogromnym cierpieniu Chrystusa za grzechy ludzi. Podkreślona zostaje wola Jezusa, który świadomie pozwolił ranić się swoim oprawcom i przelał krew za zbawienie wszystkich chrześcijan. Jednocześnie ponownie wspomniana jest władza Boga nad diabłem, któremu odbiera dusze, prowadząc je do swojego królestwa.
Pieśń „Bogurodzica” kończy się, jak przystało na modlitwę, prośbą do Matki Bożej o wstawiennictwo u Boga i nadzieją spotkania się w raju.
Maryja – Bogurodzica, Matka Boska, matka Chrystusa. Jest najważniejszą postacią pieśni, do której skierowana jest modlitwa. Pełni rolę pośredniczki między Bogiem a ludźmi, toteż proszona jest o wstawiennictwo. Uosabia czystość, nieskazitelność, pobożność i miłość.
Jezus Chrystus — Syn Boży, Syn Boga Ojca, Król Niebieski, zbawiciel człowieka, męczennik. Przez swoje cierpienie i zmartwychwstanie wykupił ludzi z grzechu. Panuje w niebie u boku swego Ojca. Umierając na krzyżu, pokonał diabła, ponieważ odebrał mu grzeszne dusze.
Jan Chrzciciel — Prorok, przygotowujący drogę Jezusowi Chrystusowi, poprzez udzielanie chrztu, który uwalnia od grzechu pierworodnego. Dzięki temu ludzie mają szansę na wstąpienie do nieba po śmierci. Pośredniczy także między Bogiem a ludźmi, podobnie jak Maryja.
Bóg – Stwórca, twórca wszystkiego, co istnieje, wszechmogący władca nieba i ziemi. Jego moc pokonuje nawet diabła, od którego zabiera dusze do swojego królestwa. Ojciec Jezusa Chrystusa. Bóg jest miłosierny.
Diabeł — wróg Boga i ludzi, skłaniający człowieka do grzechu. Jest władcą piekieł, ale i tak zostaje pokonany przez Chrystusa i Boga, którzy odbierają mu dusze ludzkie.
Adam i Ewa — pierwsi ludzie, stworzeni przez Boga, przodkowie ludzkości. Popełniając grzech pierworodny, skazali ludzkość na potępienie. Za ich grzechy umiera także Chrystus na krzyżu. Adam po odpuszczeniu grzechów, dzięki śmierci Jezusa na krzyżu znajduje się w niebie i wierni również do niego kierują swoje modlitwy o doprowadzenie swoich potomków do Królestwa Aniołów.
Ludzie – grzesznicy. Obciążeni zostali grzechem pierworodnym i własnymi grzechami. Zwracają się do Maryi, Jana Chrzciciela, Jezusa Chrystusa i Adama z prośbą o wstawiennictwo u Boga, miłosierdzie i zbawienie.
Akcja „Bogurodzicy” rozgrywa się poza namacalnym czasem historycznym. Przedstawione w niej wydarzenia odnoszą się do wiecznych prawd wiary chrześcijańskiej, zgodnie ze średniowiecznymi wyobrażeniami na temat życia doczesnego i tego, co czeka człowieka po śmierci. Jako miejsce akcji można przyjąć sferę duchową człowieka, niebo i raj, jako Królestwo Niebieskie i źródło pragnień, piekło, jako miejsce grzeszników i diabła oraz ziemię, na której Chrystus skonał na krzyżu, aby zbawić ludzkość.
Geneza „Bogurodzicy” nie jest łatwa do określenia, ponieważ jest typową pieśnią oralną, przekazywaną przez lata z ust do ust. Nie ma jednoznacznych informacji o jej autorze i czasie powstania. Opierając się na źródłach historycznych i archaizmach językowych, których jest tu naprawdę sporo, można uznać, że powstała około XIII-XIV w., najpewniej w środowisku zakonu benedyktynów. Pierwsze zapisy różnią się od siebie.
Dwie pierwsze strofy odnaleziono na wyklejce okładki homilii, która spisana została przez wikariusza Macieja z Grochowa do dnia 28.07.1407 r. w Kcyni koło Gniezna (nazywane są przekazem kcyńskim). Na tylnej wyklejce okładki umieszczono staranny zapis nutowy pieśni.
Drugi znany zapis „Bogurodzicy” liczy już pełną treść (choć trzeba zaznaczyć, że tekst strof był niejednolity, ze względu na ustny przekaz) i pojawia się w kodeksie łacińskim spisanym do dnia 7.04.1408 r. Przypuszcza się jednak, że pieśń została do niego dopisana w 1409 r. lub później. Tę wersję nazywa się przekładem krakowskim. Obydwie znajdują się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej.
Na przestrzeni wieków „Bogurodzica” była wielokrotnie przerabiana i adaptowana do różnych sytuacji lub wydarzeń. Bardzo długo pełniła funkcję hymnu narodowego.
„Bogurodzica” jest pieśnią religijną, a także – hymnem. Pieśń jako rodzaj literacki jest najstarszą formą liryki, ściśle związana – szczególnie w średniowieczu – z muzyką. Hymn to z kolei uroczysta pieśń pochwalna, która wysławia Boga, świętego lub inne bóstwo, ale również bohaterów, idee i wartości. Hymny często pełniły funkcję zbiorową, były śpiewane przez grupy ludzi podczas obrzędów religijnych lub ważnych wydarzeń. „Bogurodzica” towarzyszyła Polakom w wielu historycznych momentach.
„Bogurodzica” jest pieśnią o charakterze religijnym, choć poprzez śpiewanie jej przed bitwami, a także przy okazji ważnych wydarzeń, stała się z czasem zarówno pieśnią rycerską, jak i również pełniła przez wiele wieków rolę hymnu państwowego. Śpiewając „Bogurodzicę”, Polacy wierzyli w moc modlitwy i wstawiennictwo Maryi u samego Boga. Szczególnej mocy nabrała po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem, która wydawała się niemal niemożliwa do wygrania. Zgodnie z przekazami historycznymi wojska polskie odśpiewały je tuż przed starciem z Krzyżakami, a ich modlitwa została wysłuchana.
Analizując „Bogurodzicę”, należy pamiętać o tym, że była pieśnią całkowicie zrozumiałą dla śpiewających, ponieważ napisana została w języku polskim, co z pewnością przełożyło się na jej popularność. W średniowiecznym kościele obowiązywała przecież liturgia w języku łacińskim, a „Bogurodzica” jako jedyna wykonywana była w ojczystej mowie. Dzięki temu stawała się prawdziwą i szczerą modlitwą, pełną nadziei i wiary w Boga.
Problematyka „Bogurodzicy” dotyczy także roli, jaką Maryja, Chrystus i Bóg pełnili w świadomości tamtych czasów. Pieśń stanowiła nie tylko pochwałę Matki Boskiej, Syna Bożego i Boga Ojca, ale także stawała się swego rodzaju nauką dla wiernych, potwierdzając moc i ważność zmartwychwstania Pana i ogrom cierpienia, jakiego doświadczył. To także lekcja pokory i konieczności starania się o Boże łaski, poprzez czyny — podobnie, jak dokonał tego Chrystus, przelewając krew za ludzkie dusze. „Bogurodzica” potwierdza, że sprawy materialne są niczym w oczach Boga i wierni sądzeni będą wedle swych zasług.
„Bogurodzica” jest także potwierdzeniem, że światem włada Bóg, a dobro ma moc zwyciężania zła i diabła. Pieśń wyraża także głęboką wiarę w Boga i pragnienie zbliżenia się do niego w życiu doczesnym i po śmierci. W „Bogurodzicy” można także odnaleźć ogromną wiarę w miłosierdzie Boże.
Autor „Bogurodzicy” nie jest znany, jednakże można spodziewać się, że pieśń powstała około XIII wieku i była przekazywana w tradycji ustnej (pieśń oralna). Można przypuszczać, że autorem był jakiś zakonnik lub misjonarz. Przez pewien czas uważano, że autorem „Bogurodzicy” jest Święty Wojciech, jednakże ta teza nie znalazła potwierdzenia w dostępnych źródłach historycznych. Możliwe jednak, że jest ona dziełem innych benedyktynów z kręgu wspomnianego Świętego. Niektórzy badacze szukają rodowodu pieśni nie w kulturze zachodniej cywilizacji łacińskiej, a we wschodnich korzeniach bizantyjsko-słowiańskich. Świadczyć o tym może użycie w pieśni Deesis, czyli trzech postaci w układzie typowym dla średniowiecznej ikonografii (Matka boska, Jezus Chrystus i Jan Chrzciciel). Ponadto utwór napisany jest staropolszczyzną, a nie łaciną. Archaiczny język pieśni pozwala także na oszacowanie czasu jej powstania.
Prawdopodobnie początkowo liczyła tylko 2 strofy, a z czasem była rozbudowywana o kolejne, co de facto mnoży ilość autorów. Dzisiejsza wersja jest tekstem ujednoliconym i w niektórych fragmentach różni się zarówno treścią, jak i również kolejnością strof. Więcej na ten temat mówi geneza „Bogurodzicy”.
