Krótka rozprawa między trzema osobami: panem, wójtem a plebanem - problematyka

„Krótka rozprawa...” jest jednym z najważniejszych dzieł Mikołaja Reja, pokazujących świat polskiej XVI-wiecznej wsi i miasta w krzywym zwierciadle.  To tekst ponadczasowy, bo wiele z poruszonych problemów – korupcja, niesprawiedliwość społeczna, krytyka kleru, hipokryzja religijna – nadal pozostaje aktualnych.  Język utworu jest prosty, ludowy, co czyni go łatwiejszym w odbiorze niż późniejsze teksty renesansowe.

 Obraz społeczeństwa polskiego, motyw wsi i chłopa

„Krótka rozprawa...” to pierwsza w polskiej literaturze satyra społeczna, która w humorystyczny sposób przedstawia problemy Rzeczypospolitej. Rej krytykuje hipokryzję wszystkich warstw społecznych, pokazując, że zarówno szlachta, jak i duchowieństwo wykorzystują chłopów. Krytyka kleru i szlachty to jednak nie wszystko. Autor podkreśla konieczność reform społecznych, sugerując, że obecny system jest niesprawiedliwy i prowadzi do konfliktów. Jednocześnie podważa autorytet Kościoła, ukazując jego materializm i moralne zepsucie. Chce walczyć o moralność, uczciwość i odpowiedzialność społeczno-polityczną wszystkich warstw. 

• Dialog ukazuje podziały społeczne i krytykuje nadużycia zarówno duchowieństwa, jak i szlachty wobec chłopów.
• Szlachta skarży się na zachłanność duchowieństwa, jego materializm oraz zaniedbania w pełnieniu obowiązków religijnych.
• Chłopi (wójt) narzekają na wyzysk ze strony zarówno szlachty, jak i Kościoła – muszą płacić dziesięciny i różne daniny, a sami są pozostawieni bez opieki.
• Duchowieństwo (pleban) broni swojej pozycji, argumentując, że Kościół pełni ważną funkcję w społeczeństwie, ale jednocześnie wykazuje hipokryzję w swoich działaniach.
• Autor krytykuje korupcję, przesądy religijne i obłudę władzy kościelnej i świeckiej, wskazując, że prości ludzie często są manipulowani. Krytyka chłopów jednak także nie omija. Chłopstwo zaprezentowane jest jako naiwne i bierne.
• Rej posługuje się humorem i ironią, aby obnażyć fałszywą pobożność, chciwość księży, wykorzystywanie chłopów przez szlachtę i rozpustne życie duchowieństwa. Krytyka chłopów, kleru, szlachty oznacza niefaworyzowanie żadnej z tych grup.
• Utwór jest ostrym satyrycznym komentarzem na temat ówczesnego społeczeństwa, co czyni go jednym z pierwszych polskich tekstów publicystycznych.
• Pokazuje konflikt klasowy i hipokryzję różnych grup społecznych, sugerując potrzebę reform.