Śmierć urzędnika

Streszczenie szczegółowe

Iwan Dmitriewicz Czerwiakow spędzał wieczór w teatrze. Czuł się wspaniale, obserwując przez lornetkę sztukę „Dzwony Kornewilskie”. Nieoczekiwanie zakręciło go w nosie. Sytuacja była dla niego krępująca, ponieważ miał nadzieję, że nikomu nie przeszkodził donośnym kichnięciem. Dopiero po chwili zorientował się, że siedzący przed nim starszy człowiek wycierał sobie głowę i szyję. Czerwiakow zorientował się, że najprawdopodobniej go niechcący usmarkał. Od tej pory nie potrafił już czerpać przyjemności z przedstawienia i rozmyślał, jak sprawę załagodzić.

Postanowił przeprosić za nieprzyjemny incydent. Rozpoznał, kim jest człowiek, którego ubrudził. Był to generał wydziału komunikacji Bryzżałow. Wprawdzie nie był jego przełożonym, ale mimo wszystko Czerwiakow czuł się zobligowany do przeprosin, co też czym prędzej uczynił. Generał odparł „To nic”, chcąc uciąć niewygodny temat. Czerwiakow jednak odczuł, że Bryzżałow ma do niego pretensje i przepraszał go dalej, co z kolei rozzłościło generała, który chciał obejrzeć sztukę i zapomnieć o incydencie. 

Od tej pory wizyta w teatrze nie dawała już bohaterowi żadnej przyjemności, ponieważ natarczywie myślał tylko o tym, jak skutecznie przeprosić generała. Podczas przerwy podszedł do niego i ponownie usiłował złożyć przeprosiny, oczekując w zamian poczucia pewności, że załatwił sprawę, jak trzeba. Był w tym jednak dość natarczywy, przez co coraz bardziej irytował generała. 

Po przedstawieniu Czerwiakow wrócił do domu i opowiedział o nieprzyjemnej przygodzie swojej żonie. Kobieta jednak nie wzięła sprawy tak poważnie, jak jej mąż, co również go zmartwiło. Powiedziała jednak, żeby poszedł go przeprosić, nie wiedząc, że Iwan już to uczynił. 

Kolejnego dnia Czerwiakow udał się do pracy Bryzżałowa. Założył odświętny mundur i obciął włosy u fryzjera przed planowaną wizytą, aby wszystko odbyło się, jak należy. Kiedy dotarł do biura generała, okazało się, że czeka na niego cała poczekalnia interesantów. Gdy tylko generał spojrzał w stronę Czerwiakowa, bohater zaczął ponownie przepraszać, przypominając o wczorajszym incydencie w teatrze:

„— Wczoraj, w »Arkadii«, jeżeli sobie Wasza Ekscelencja przypomina — zaczął meldować intendent — kichnąłem i… niechcący, ocharkałem… Przepr…

— Co za głupstwa!… Bóg wie co! Czego sobie pan życzy? — zwrócił się generał do następnego interesanta”.

Generał miał już dość mężczyzny i teraz wyraźnie dawał temu wyraz. To jeszcze bardziej zmartwiło Czerwiakowa, ponieważ widział, że generał nadal mu nie wybaczył, a tym samym jego przeprosiny nie są skuteczne, toteż nie ustawał w kajaniu się. W końcu generał uznał, że przeprosiny są wyrazem drwiny ze strony mężczyzny, a nie faktycznym wyrazem żalu, za zaistniałą sytuację, co doprowadziło do jeszcze gorszego obrotu spraw. Generał nie wytrzymał i wyrzucił go z biura, krzycząc „Precz stąd!”. Czerwiakow z twarzą bladą od przerażenia niemal zemdlał, widząc złość Bryzżałowa. Oniemiały z wrażenia wycofał się i wyszedł. Kiedy doszedł do domu, położył się na kanapie, będąc nadal w mundurze i umarł.

Plan wydarzeń

1. Wizyta Czerwiakowa na przedstawieniu.
2. Zadowolenie Czerwiakowa.
3. Kichnięcie Czerwiakowa i ocharkanie Bryzżałowa.
4. Pierwsze przeprosiny.
5. Bryzżałow stara się zapomnieć o incydencie i nie chce kolejnych przeprosin.
6. Czerwiakow ponownie przeprasza generała w czasie przerwy.
7. Bryzżałow coraz bardziej poirytowany.
8. Powrót Czerwiakowa do domu i rozmowa z żoną.
9. Żona poleca mężowi przeprosiny.
10. Czerwiakow przygotowuje się do wizyty w biurze generała.
11. Czerwiakow w poczekalni biura generała.
12. Czerwiakow ponownie przeprasza Bryzżałowa.
13. Bryzżałow wściekły, wyrzuca Czerwiakowa z biura.
14. Czerwiakow wraca do domu i umiera na kanapie.

Charakterystyka bohaterów

Iwan Dmitriewicz Czerwiakow — to główny bohater opowiadania. Jest urzędnikiem średniego szczebla, którego życie podporządkowane jest służbowym obowiązkom i lękom przed zwierzchnikami. To człowiek niepewny siebie, zastraszony i nadmiernie skoncentrowany na swojej pozycji społecznej. Każda, nawet najdrobniejsza sytuacja, która mogłaby wpłynąć na jego reputację, wywołuje u niego ogromne poczucie winy i strach przed konsekwencjami, czego dowodem jest wręcz maniakalne przejmowanie się przeprosinami generała.

Czerwiakow jest postacią o niskim poczuciu własnej wartości, co widać w jego reakcji na kichnięcie na generała Bryzżałowa. Chociaż incydent jest nieistotny, bohater nie potrafi zapanować nad swoim lękiem i nadmiernie reaguje, wielokrotnie przepraszając za swoją nieumyślną winę. Jego upór w przepraszaniu nie wynika z potrzeby naprawienia sytuacji, lecz z wewnętrznego przymusu związanego z jego uległością wobec autorytetów. Nie potrafi przejść do porządku dziennego bez wyraźnego potwierdzenia, że generał na pewno mu wybaczył i przyjął przeprosiny. Jego chorobliwe przejmowanie się sytuacją i podporządkowanie się hierarchii społecznej ukazuje słabość charakteru i podatność na stres. Upokorzony i osamotniony, Czerwiakow nie potrafi poradzić sobie z emocjami, co w końcu doprowadza go do śmierci, będącej symbolicznym finałem jego tragicznej walki z własnym strachem.

Warto zauważyć, że jego nazwisko kojarzy się z czerwem – robakiem, żerującym na padlinie. Nie kojarzy się zatem najlepiej. Takie też jest w istocie bohater, który w konfrontacji z generałem jest jak marny robak.

Generał Bryzżałow – drugi z bohaterów opowiadania, postać reprezentująca wyższe warstwy społeczne i zawodowe w hierarchii urzędniczej. Jest dumnym, pewnym siebie generałem, który cieszy się wysoką pozycją i autorytetem wśród niższych rangą pracowników. Choć początkowo bagatelizuje niefortunne kichnięcie Czerwiakowa, szybko staje się zirytowany jego natrętnymi przeprosinami.

Bryzżałow jest także symbolem obojętności i wyniosłości wobec ludzi niżej postawionych. Jego reakcje pokazują, że nie ma cierpliwości ani empatii dla kogoś tak mało znaczącego, jak Czerwiakow. Mimo że jest postacią drugoplanową, jego rola w opowiadaniu jest kluczowa – jego chłodna i niechętna postawa wobec przeprosin głównego bohatera pogłębia lęki Czerwiakowa, przyczyniając się do tragicznego zakończenia. On chce zapomnieć o przykrym incydencie, a urzędnik uporczywie mu o tym przypomina. Na dodatek robi to publicznie, toteż generał odbiera przeprosiny mężczyzny jak prześmiewczy atak na siebie. Nie widzi w Iwanie przerażonego człowiek, którym targają lęki, tylko skupia się na własnych odczuciach.

Żona Iwana Czerwiakowa — pojawia się w opowiadaniu epizodycznie, odgrywa istotną rolę w ukazaniu relacji między bohaterami oraz w podkreśleniu cech głównego bohatera. Czechow nie nadaje jej imienia, co sugeruje, że pełni bardziej funkcję wspierającego tła, niż samodzielnej postaci o znaczącej roli fabularnej. Jest to kobieta typowa dla ówczesnych czasów, żona lojalna wobec swojego męża, podzielająca jego troski, choć nie w pełni rozumiejąca skalę jego lęków. W kluczowym momencie opowiadania, kiedy Czerwiakow wraca do domu po pierwszej nieudanej próbie przeprosin generała, jego żona stara się go uspokoić. Namawia go, aby udał się do Bryzżałowa, przekonana, że to dobry sposób na załagodzenie sytuacji. Wydaje się bardziej opanowana i trzeźwo myśląca, nie poddaje się nadmiernej panice, jak jej mąż.

Czas i miejsce akcji

Czas akcji opowiadania „Śmierć urzędnika” Antoniego Czechowa nie jest precyzyjnie określony, jednak można przypuszczać, że wydarzenia mają miejsce w drugiej połowie XIX wieku, czyli w czasach współczesnych autorowi. Świadczy o tym sposób przedstawienia biurokratycznego systemu carskiej Rosji, realiów społecznych oraz hierarchii urzędniczej, które odzwierciedlają rzeczywistość tego okresu.

Akcja rozgrywa się w kilku miejscach w carskiej Rosji. Pierwszym jest teatr, w którym dochodzi do głównego wydarzenia, czyli kichnięcia Czerwiakowa na generała Bryzżałowa. Kolejnym jest dom Czerwiakowa, a zatem miejsce, do którego bohater wraca po spektaklu, gdzie jego obsesja i strach przed konsekwencjami niefortunnego incydentu narastają. To tutaj Czerwiakow rozmawia z żoną i podejmuje decyzję o dalszych przeprosinach. Kulminacyjną lokalizacją jest biuro generała Bryzżałowa, gdzie dochodzi do decydującej rozmowy między Czerwiakowem a generałem. To tutaj Czerwiakow spotyka się z odrzuceniem swoich kolejnych przeprosin, co prowadzi do jego załamania. Na koniec wraca do domu.

Geneza i gatunek utworu

Opowiadanie „Śmierć urzędnika” Antoniego Czechowa powstało w 1883 roku, w okresie, kiedy autor był jeszcze studentem medycyny. Czechow był bacznie obserwującym społeczeństwo satyrykiem, a jego utwory często dotykały problemów społecznych, moralnych i psychologicznych, ukazując je niejednokrotnie w ironiczny sposób. „Śmierć urzędnika” wpisuje się w nurt krótkich, humorystyczno-ironicznych opowiadań, które Czechow pisał na początku swojej kariery literackiej.

Opowiadanie odzwierciedla również fascynację Czechowa mechanizmami psychologicznymi (jak drobny incydent może wywołać wielkie napięcia i ostatecznie tragiczne skutki). To właśnie poczucie lęku i obsesyjna troska o własną pozycję w hierarchii społecznej stają się głównym tematem tego utworu. Czechow, będąc lekarzem, miał kontakt z różnymi warstwami społecznymi, obserwował napięcie i lęki panujące w biurokratycznym systemie carskiej Rosji. W „Śmierci urzędnika” skupił się na ukazaniu absurdu takiego systemu i jego wpływu na psychikę ludzi, którzy stali się ofiarami własnych lęków i konwenansów.

„Śmierć urzędnika” jest częścią większej serii krótkich opowiadań Czechowa, które krytykują biurokratyczny system carskiej Rosji, pokazując jednocześnie tragikomiczne losy małych, przeciętnych ludzi, starających się przetrwać w świecie zdominowanym przez reguły i hierarchię.

Gatunek – opowiadanie, czyli krótka forma prozatorska, charakteryzująca się zwięzłą fabułą, ograniczoną liczbą bohaterów i krótkim czasem akcji. Czechow w swojej twórczości często posługiwał się właśnie opowiadaniem, by w prosty i klarowny sposób przedstawiać sytuacje codzienne, obnażając absurdy życia, zwłaszcza w kontekście społeczeństwa carskiej Rosji. Trzeba jednak zauważyć, że Czechow korzysta w swoim utworze jeszcze z kilku gatunków literackich.

W „Śmierci urzędnika” Czechow wykorzystuje także elementy satyry, czyli gatunku, który ma na celu krytykę i ośmieszenie pewnych zjawisk społecznych, w tym przypadku biurokracji, przesadnego podporządkowania się hierarchii i obawy przed autorytetem. Jednocześnie obecna jest w utworze ironia – Czechow w sposób subtelny, ale prześmiewczy ukazuje absurdalność sytuacji, w której drobny incydent prowadzi do tragicznego finału.

Ponadto można także mówić o grotesce. Groteska to specyficzna forma literacka, która łączy w sobie elementy tragiczne i komiczne, często przedstawiając je w przesadny, absurdalny sposób. W „Śmierci urzędnika” Czechow używa groteski, aby ukazać nieproporcjonalnie wielką reakcję bohatera na błahy incydent – kichnięcie w teatrze – co ostatecznie prowadzi do jego śmierci. Czerwiakow traktuje swoje kichnięcie jako sprawę życia i śmierci, podczas gdy dla postronnych, w tym generała, sytuacja wydaje się nieistotna. Nadmierna reakcja bohatera na ten incydent i tragiczne zakończenie opowiadania sprawiają, że absurd tej sytuacji nabiera tragikomicznego wymiaru.

Tym samym „Śmierć urzędnika” Czechowa jest opowiadaniem łączącym w sobie zarówno elementy satyry, ironii, jak i groteski.

Problematyka utworu

Opowiadanie „Śmierć urzędnika” Antoniego Czechowa porusza kilka istotnych problemów, które dotyczą zarówno jednostki, jak i całego społeczeństwa. Autor za pomocą krótkiej, ale wymownej fabuły, obnaża absurdy życia codziennego w biurokratycznym systemie carskiej Rosji.

Głównym tematem opowiadania jest nadmierny strach przed autorytetem oraz silne podporządkowanie się hierarchii społecznej. Bohater, Iwan Dmitriewicz Czerwiakow jest drobnym urzędnikiem, który panicznie boi się zwierzchników, co powoduje, że nawet drobne wykroczenie – takie jak kichnięcie na generała – staje się dla niego źródłem ogromnego stresu. Czechow w groteskowy sposób ukazuje, jak bardzo człowiek może być zależny od zdania osób wyżej postawionych, co prowadzi do irracjonalnych działań i przesadnej reakcji na błahe sytuacje.

Opowiadanie jest także krytyką biurokratycznego systemu, który Czechow ukazuje jako opresyjny i dehumanizujący. W świecie urzędników, gdzie każda interakcja musi być zgodna z zasadami etykiety i hierarchii, każdy drobny gest może mieć poważne konsekwencje. Czerwiakow jest ofiarą tego systemu, w którym jego pozycja zależy od łaski i dobrego humoru jego przełożonych, a jedno małe przewinienie urasta w jego głowie do rangi katastrofy.

Czerwiakow jest przepełniony lękiem o swoją reputację. Jego nieustanne próby przepraszania generała są napędzane obawą przed utratą szacunku i stanowiska. Czechow pokazuje, jak nadmierne przywiązanie do własnego wizerunku i strach przed kompromitacją może prowadzić do zguby. Bohater nie potrafi zaakceptować drobnej wpadki i z tego powodu popada w obsesję, która go skutecznie wyniszcza.

Opowiadanie ukazuje również, jak zgubny może być przesadny konformizm, czyli podporządkowanie się zasadom społecznym, nawet gdy są one irracjonalne. Czerwiakow nie potrafi znieść myśli, że mógł urazić osobę wyżej postawioną i podporządkowuje całe swoje działania przepraszaniu za niefortunny incydent. Czechow krytykuje taki sposób myślenia, ukazując, że życie w ciągłym strachu przed nieprzychylnymi ocenami prowadzi do zatracenia indywidualności i dehumanizacji.

„Śmierć urzędnika” jest także tragikomiczna. Sytuacja Czerwiakowa – z pozoru banalna – prowadzi do tragicznego finału, co w groteskowy sposób podkreśla absurdalność jego lęków. Czechow ukazuje, jak ludzkie życie może być pełne paradoksów, a błahe wydarzenie może doprowadzić do tragedii, jeśli człowiek pozwala, by jego życie było zdominowane przez strach i poczucie winy.

Ważny jest tu jeszcze jeden problem psychologiczny. Czechow pokazuje wewnętrzne cierpienie Iwana, który nie widzi w generale drugiego człowieka, tylko kogoś wyższego rangą. Główny bohater myśli tylko o tym, jak wyczyścić swoją sytuację, a nie zastanawia się nad tym, że ciągłymi przeprosinami (szczególnie tymi w obecności innych) może wprowadzić Bryzżałowa w zakłopotanie. Wstydzi się, że „ocharkał” generała, ale nie rozumie, że bycie „ocharkanym” jest równie niezręczne. Oboje nie widzą w sobie nawzajem drugiego człowieka.

Z pozoru błaha sprawa urasta tu gigantycznej rangi. Czechow pompuje jak balon napięcie rosnące w głównym bohaterze. Czy można umrzeć z powodu kichnięcia? Można, ale po głębszym zastanowieniu sprawa nie jest wcale tak zabawna, jakby się mogło wydawać.

Biografia autora

Antoni Pawłowicz Czechow urodził się 29 stycznia 1860 roku w Taganrogu (w różnych źródłach występują też inne dni urodzenia), małym mieście nad Morzem Azowskim, w Rosji. Jeden z najwybitniejszych pisarzy rosyjskich. Jego dorobek literacki jest do dziś inspiracją dla pisarzy, reżyserów i aktorów na całym świecie. Subtelne, psychologiczne opowiadania i dramaty Czechowa wywarły ogromny wpływ na rozwój literatury i teatru, a jego sposób ukazywania ludzkich słabości i dylematów jest ponadczasowy.

Antoni Czechow pochodził z rodziny kupieckiej, która zmagała się z trudnościami finansowymi, a jego dzieciństwo było naznaczone surowym wychowaniem, szczególnie ze strony ojca. Mimo tych trudności Czechow od najmłodszych lat interesował się literaturą i teatrem, a także wykazywał zdolności obserwacyjne, które później znalazły odbicie w jego twórczości.

W 1879 roku Czechow przeniósł się do Moskwy, aby studiować medycynę na Uniwersytecie Moskiewskim. Mimo że zdobył tytuł lekarza i przez większość życia pracował w tym zawodzie, literatura stała się jego głównym powołaniem. Sam o sobie mówił: „Medycyna jest moją żoną legalną, a literatura kochanką. Kiedy znuży mnie jedna, idę spać do drugiej. Gdyby nie medycyna, wątpliwe, czy wszystkie me myśli i wolny czas oddawałbym literaturze”.

Pierwsze utwory publikował już podczas studiów, początkowo jako krótkie, humorystyczne opowiadania w czasopismach, również pod pseudonimami. W latach 80. XIX wieku Czechow zaczął zdobywać uznanie jako pisarz, ale początkowo sympatią czytelników cieszyły się raczej krótkie formy prozatorskie, aniżeli dramaty uznawane przez widzów za nudne (brakowało w nich intrygi typowej dla innych sztuk, za to skupiały się na psychologicznych aspektach bohaterów). Jego opowiadania cechowały się głęboką obserwacją ludzkich charakterów i ironicznym spojrzeniem na rzeczywistość. Czechow potrafił w krótkiej formie ukazać skomplikowane relacje międzyludzkie oraz psychologiczne konflikty bohaterów.

Z czasem również dramaty Czechowa zostały zauważone przez Konstantego Stanisławowskiego (założyciela Moskiewskiego Akademickiego Teatru Artystycznego). Czechow stworzył nowy styl dramaturgii, w którym dominują subtelne konflikty psychologiczne oraz codzienne rozmowy bohaterów, w przeciwieństwie do klasycznych dramatów pełnych wielkich wydarzeń i akcji. Jego dramaty są często określane jako „dramaty nastroju” – pełne ciszy, refleksji i wewnętrznych zmagań postaci. Trzeba tu koniecznie dodać, że to właśnie teatr, a nie epika był jego największą pasją.

Kariera literacka przyniosła pisarzowi z czasem wiele uznania, w tym prestiżową Nagrodę Puszkina w 1888 roku za zbiór opowiadań. Pomimo rosnącej sławy, Czechow pozostał skromny i oddany swojej pracy.

Najważniejsze utwory Antoniego Czechowa:

• „Śmierć urzędnika” (1883)
• „Kameleon” (1884)
• „Mewa” (1896)
• „Kasztanka” (1897)
• „Wujaszek Wania” (1899)
• „Trzy siostry” (1901)
• „Wiśniowy sad” (1904)

Od młodych lat Czechow zmagał się z gruźlicą, chorobą, która powoli wyniszczała jego organizm. Mimo problemów zdrowotnych nadal pisał i podróżował, m.in. do uzdrowisk oraz na wyspę Sachalin, gdzie prowadził badania nad warunkami życia zesłańców. Pisarz zmarł 15 lipca 1904 roku w wieku zaledwie 44 lata w Badenweiler w Niemczech, gdzie przebywał na leczeniu. Jego śmierć była spokojna, a ostatnie słowa, które wypowiedział, brzmiały: „Umieram”.