Ballada „Świteź” Adama Mickiewicza to jeden z utworów zawartych w zbiorze „Ballady i romanse”. Poeta łączy w nim elementy historii, legendy i romantycznej wizji świata, ukazując losy zatopionego miasta i karę, jaka spadła na najeźdźców. Ballada została zainspirowana legendą o jeziorze Świteź, położonym na terenie obecnej Białorusi. Mickiewicz, który często podróżował po okolicach Nowogródka i słyszał wiele opowieści ludowych o tajemniczym jeziorze, w którym miało znajdować się zatopione miasto. W utworze poeta przekształca podania ludowe w historię pełną mistycyzmu, grozy i moralnego przesłania. Inspiracja lokalnymi podaniami oraz wiara w nadprzyrodzone siły nadają utworowi baśniowego charakteru, charakterystycznego dla romantycznych ballad.
Utwór opowiada o tajemnicy jeziora Świteź i kierowany jest do Michała Wereszczaki. Poeta poleca przystanek nad jeziorem Świteź w drodze do Płużyn, ponieważ jest to miejsce zniewalająco piękne. Okrągły zbiornik wody porośnięty jest wokół gęstą puszczą, a zamarznięte zimą wygląda jak lustro, które w nocy odbija obraz gwiazd i księżyca. Poeta przestrzega jednak, aby w nocy zachować tu wyjątkową czujność, ponieważ zgodnie z ludowymi podaniami dzieją się tam straszne rzeczy i „szatan tam wyprawia harce”. Ponoć czasem słychać tu gwar miasta, głosy kobiet i dźwięk zbroi. Po chwili wszystko ucicha. Pewnego razu pewien „Pan na Płużynach” postanowił zbadać, co drzemie na dnie jeziora. Zbudowano łodzie i sieci, aby rozwiązać zagadkę i złowić tajemnicę tutejszej wody. Gdy przystąpiono do prac, wydobyto z wody kobietę, która opowiedziała historię dawnego miasta, które zostało napadnięte przez cara z Rusi. Szybko okazało się, że król Mendog musi się poddać, a Tuhan nie jest w stanie pomóc miastu. Kobiety wolały umrzeć z ręki Boga, niż wydać się na hańbę Rusinów. Wnet zamieniły się łąkę pełną ziół, a każdy, kto ich dotknął, umierał. W ten sposób wrogie wojsko zostało pokonane. Kwiat, w który się zamieniły kobiety, nazwany został carem (lobelia jeziorna – naprawdę jest rośliną trującą). W ten sposób natura stała się narzędziem boskiej sprawiedliwości.
Ballada „Świteź” przedstawia wizję świata, w którym boska sprawiedliwość działa nieuchronnie. Zło zostaje ukarane, a niewinni mieszkańcy Świtezi, wprawdzie giną, ale dzięki Bożej łasce nie doświadczają cierpienia, lecz zostają ocaleni przed zhańbieniem. Mickiewicz pokazuje także, że ludzie nie są w stanie uniknąć odpowiedzialności za swoje czyny, a świat nadprzyrodzony wkracza w rzeczywistość, aby przywrócić moralny ład.
Ponadto w „Świtezi” Mickiewicza ponownie zostaje zatarta granica między światem rzeczywistym a nadprzyrodzonym. Tajemnicze zjawiska nad jeziorem, niezwykła kobieta opowiadająca historię oraz cudowne właściwości roślin ukazują romantyczne postrzeganie świata, w którym elementy legendy i rzeczywistości wzajemnie się przenikają.
Adam Mickiewicz w balladzie „Świteź” wykorzystuje różnorodne zabiegi językowe, aby oddać atmosferę tajemniczości, grozy i boskiej sprawiedliwości. W utworze można znaleźć następujące środki stylistyczne:
- epitet – liczne przymiotniki wzmacniają plastyczność opisu i nadają balladzie nastrojowy charakter. Przykłady: „nieprzebrnionych czeluści”, „cudnej topieli”, „pięknego miasta”;
- metafora – nadaje utworowi poetycką głębię, wzbogaca opisy i nadaje nowy sens zestawionym słowom, np. „okrążył Świteź miecza błyskawicą”, „niebo swoje szklane stropy aż do nóg twoich ugina”;
- porównania – pomagają stworzyć plastyczny obraz przedstawionych wydarzeń i sprawniej opisać wydarzenia, np. „gładka jak szyba”, „usta jak korale”;
- personifikacja – nadaje przyrodzie cechy ludzkie, co podkreśla romantyczne postrzeganie metafizycznego świata, np. „niechaj nas lepiej Twój piorun wystrzela, lub żywych ziemia pogrzebie”;
- pytania retoryczne – wzmacniają dramatyzm utworu i angażują odbiorcę w refleksję nad jego treścią, np. „Jaż własnych mieszkańców dla obcej zgubię odsieczy?”;
- wykrzyknienia – dodają balladzie ekspresji, wyrażają silne emocje postaci, np. „jakie szatan wyprawia tam harce!”;
- kontrast – kluczowy środek budujący napięcie i wzmacniający przesłanie utworu. Tutaj przeciwstawienie niewinnych mieszkańców Świtezi oraz ich oprawców – podkreśla sprawiedliwość boskiej kary.
Ballada „Świteź” Adama Mickiewicza posiada wiele elementów typowych dla romantyzmu. Przede wszystkim opowiada metafizyczną historię, w której do realnego świata przenikają postacie nadprzyrodzone i na dodatek pochodzące z podania ludowego. Tym samym Mickiewicz zgrabnie połączył kilka romantycznych cech w jednej balladzie, opowiadającą historię, która ponoć przed laty wydarzyła się w miejscu dzisiejszego jeziora Świteź. Bohaterowie starają się rozwikłać zagadkę dziwnych wydarzeń, jakie mają miejsca nad wspomnianym zbiornikiem, a całą prawdę wyjawia im zjawa kobiety, która wyłania się z wody. To ona opowiada obserwatorom o miasteczku, które zostało napadnięte przez Rusinów i o cudzie przemiany zagrożonych kobiet w kwiaty, co uratowało ich honor. Tym samym stają się symbolem moralnej czystości i niezłomności. Jezioro Świteź można interpretować jako przestrzeń graniczną między światem realnym a metafizycznym, gdzie nadprzyrodzone moce wpływają na ludzkie losy.
Przy okazji tej niezwykłej historii Mickiewicz ukazuje konflikt między światem ludzkim a siłami nadprzyrodzonymi, które wymierzają sprawiedliwość w sposób tajemniczy i nieuchronny. Motyw kary i zapłaty za zło odgrywa tu fundamentalną rolę, bowiem najeźdźcy, którzy chcieli splądrować miasto, zostają surowo ukarani, za sprawą trujących roślin, w które zamienione zostały niewinne niewiasty.
Mickiewicz podkreśla również nierozerwalny związek człowieka z naturą – jezioro Świteź nie jest zwykłym zbiornikiem wodnym, lecz nośnikiem tajemnicy i narzędziem boskiej sprawiedliwości. Utwór można odczytywać także w kontekście patriotycznym – Świteź jako symbol ojczyzny, która woli zginąć, niż poddać się wrogowi, oddaje romantyczną wizję walki i poświęcenia dla wyższych wartości. To oczywiście nawoływanie do walki o niepodległość Polski i stawianie sprawy narodowej ponad wszystko.
Tytuł ballady „Świteź” Adama Mickiewicza odnosi się do nazwy jeziora, które jest głównym miejscem akcji ballady.
