Spis treści:

Wprowadzenie i teza 

Wprowadzenie: W literaturze różnych epok zagadnienie autorytetu podejmowane jest na wiele sposobów – od ukazywania jego stabilności, poprzez kryzys, aż po całkowity upadek. „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego portretuje człowieka poszukującego autorytetów w chaotycznym świecie przemian społecznych, natomiast „Tango” Sławomira Mrożka diagnozuje konsekwencje całkowitego odrzucenia autorytetów, ukazując groteskowe następstwa moralnego nihilizmu. Z kolei średniowieczna „Pieśń o Rolandzie” prezentuje rzeczywistość, w której autorytet był wartością absolutną, jednoznaczną i niekwestionowaną. Porównując te dzieła, można dostrzec istotną prawidłowość: im bliżej współczesności, tym większy kryzys przeżywa autorytet, a wraz z nim pojawia się tęsknota za jasnymi, choć już bezpowrotnie utraconymi wzorcami.  

Teza: Literatura ukazuje autorytet jako wartość stopniowo ulegającą rozpadowi, pozostawiając człowieka współczesnego w stanie permanentnej tęsknoty za utraconymi wzorami moralnymi i społecznymi. 

Rozwinięcie – „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego 

Rozwinięcie: W powieści „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego autorytet odgrywa istotną rolę w kształtowaniu osobowości i wyborów głównego bohatera – Cezarego Baryki. Autor pokazuje, jak złożona i dwuznaczna może być funkcja autorytetów w życiu młodego człowieka, szczególnie w czasach przełomu, chaosu i poszukiwania tożsamości. 

Pierwszym i kluczowym autorytetem w życiu Cezarego jest jego ojciec – Seweryn Baryka. Pomimo fizycznej nieobecności (spowodowanej wojną), ojciec wywiera silny wpływ na syna. Legenda o „szklanych domach” – symbolicznej wizji nowoczesnej, sprawiedliwej Polski – staje się podstawowym drogowskazem dla młodego Baryki. Ojciec jako autorytet reprezentuje marzenie o idealnym świecie, inspirując syna do poszukiwania sensu i nadziei w złożonej, trudnej rzeczywistości. 

Na dalszych etapach życia Cezary napotyka dwa sprzeczne autorytety ideologiczne: Gajowca i Lulka. Szymon Gajowiec uosabia postawę ewolucyjną, patriotyczną. Dla Cezarego stanowi przykład autorytetu intelektualnego i moralnego. Gajowiec, jako współpracownik rządu i reformator społeczny, stara się naprawiać Polskę stopniowo, bez gwałtownych rewolucji. Jest symbolem rozsądku, cierpliwości, etyki pracy i odpowiedzialności obywatelskiej. Antoni Lulek reprezentuje z kolei przeciwny biegun: jest autorytetem rewolucyjnym, który nawołuje do radykalnych przemian społecznych, wyrażając frustrację i gniew niższych warstw społecznych. Próbuje przekonać Cezarego do swoich racji, ukazując mu wizję radykalnych przemian, które mogłyby doprowadzić do szybkiego rozwiązania niesprawiedliwości społecznych. Lulek jest uosobieniem autorytetu porywającego, emocjonalnego i gwałtownego, choć podszytego agresją i dogmatyzmem. Cezary Baryka stoi więc między dwoma sprzecznymi wizjami – reformy a rewolucji, stopniowych zmian a gwałtownych przewrotów. To konflikt autorytetów jest kluczowym napięciem moralnym powieści Żeromskiego, co wyraża się mocno w ostatniej scenie powieści. 

Ostatecznie „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego ukazuje głębszy kryzys autorytetów. Żaden z nich – ani romantyczna legenda ojca, ani spokojna i pragmatyczna postawa Gajowca, ani rewolucyjna gorączka Lulka – nie daje Cezaremu jednoznacznych odpowiedzi. Żeromski pokazuje, że rolą autorytetów nie jest dostarczanie gotowych recept, lecz raczej inspirowanie jednostki do refleksji, samodzielności i odpowiedzialności za własne decyzje. 

Cezary, znajdując się na symbolicznym rozdrożu, nie poddaje się całkowicie żadnemu z autorytetów. Żeromski sugeruje, że autentyczna dojrzałość polega właśnie na krytycznej weryfikacji autorytetów i samodzielnym wyborze własnej drogi. 

W „Przedwiośniu” Stefan Żeromski przedstawia autorytety jako niezbędne, choć często zawodne i niepełne wzorce. Ich rola sprowadza się raczej do wskazania kierunków rozwoju niż narzucania gotowych rozwiązań. Cezary Baryka uczy się od nich, ale ostatecznie zmuszony jest podjąć decyzje samodzielnie, co podkreśla kluczową ideę powieści – dorastanie jako proces krytycznej konfrontacji z autorytetami, prowadzący do świadomego wyboru własnej drogi życiowej. 

Kontekst –  „Tango” Sławomir Mrożek 

Kontekst: W „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego autorytet przedstawiony jest jako punkt odniesienia i inspiracja, choć często zawodny i niejednoznaczny. Bohater, Cezary Baryka, konfrontując się z różnymi wzorcami – od ojcowskiej legendy po sprzeczne autorytety ideologiczne – odkrywa konieczność samodzielnego dokonywania wyborów. Tymczasem w dramacie „Tango” Sławomira Mrożka zagadnienie autorytetu ukazane jest inaczej – tu autorytet jest nie tylko skompromitowany, ale i całkowicie zniszczony, co prowadzi do absurdu, chaosu i moralnego kryzysu. 

W rodzinie Stomilów, ukazanej przez Mrożka, tradycyjne autorytety uległy całkowitemu rozkładowi. Rodzice, Eleonora i Stomil, zamiast być wzorcami moralnymi i społecznymi, świadomie odrzucają jakiekolwiek normy, uważając swobodę za najwyższą wartość. To doprowadza do sytuacji groteskowej, w której syn – Artur – buntuje się przeciwko brakowi zasad, próbując paradoksalnie przywrócić dawny porządek, a tym samym rolę autorytetu w rodzinie. 

Artur dostrzega konieczność przywrócenia autorytetu i próbuje odbudować tradycyjny system wartości – porządek, moralność, a nawet konwencje obyczajowe. Jego bunt, paradoksalnie konserwatywny, wynika z potrzeby posiadania jasnych punktów odniesienia. Pragnie stworzyć autorytet, który uporządkuje rzeczywistość i nada życiu sens. Próbuje nawet przywrócić autorytet ślubu – symbolu tradycji – licząc na odbudowę porządku społecznego. 

Jednakże jego wysiłki okazują się skazane na niepowodzenie, gdyż rodzina jest już zbyt uwikłana w nihilizm i chaos, aby uznać jakikolwiek autorytet za prawomocny. 

Rozwiązanie jest pełne gorzkiej ironii – władzę przejmuje Edek, który reprezentuje najbardziej prymitywną formę autorytetu: brutalnej siły. Mrożek sugeruje w ten sposób, że społeczeństwo pozbawione stabilnych autorytetów intelektualnych, moralnych czy kulturowych może łatwo stać się ofiarą siły fizycznej i prymitywizmu. Edek nie proponuje żadnych wartości poza siłą i prostactwem, a mimo to – właśnie dlatego – z łatwością przejmuje kontrolę. 

Mrożek, podobnie jak Żeromski w „Przedwiośniu”, diagnozuje kryzys autorytetu, lecz mówi o tym, wykorzystując groteskę i ironię. Podczas gdy Żeromski pokazuje zagubienie jednostki wobec sprzecznych wzorców, Mrożek uwypukla skrajne konsekwencje całkowitego odrzucenia autorytetu – upadek kultury, moralności i sensu, skutkujący przejęciem władzy przez prymitywizm. 

W dramacie „Tango” autorytet jawi się jako konieczność, której brak prowadzi do absurdu i chaosu. Mrożek ostrzega przed skutkami nihilizmu i anarchii, ukazując, że brak autorytetu moralnego lub intelektualnego otwiera drogę najprostszemu i najgroźniejszemu – autorytetowi przemocy. Jednocześnie zdaje się jednak mówić także wprost, że nie ma prostego powrotu, do tego, co już było.

Kontekst – „Pieśń o Rolandzie” 

Kontekst: W „Przedwiośniu” Stefana Żeromskiego oraz w „Tangu” Sławomira Mrożka autorytet został ukazany jako wartość podlegająca głębokiemu kryzysowi. Bohaterowie obu dzieł poszukują jasnych wzorców moralnych i społecznych, lecz nie znajdują ich w rzeczywistości współczesnej. U Żeromskiego Cezary Baryka musi dokonywać samodzielnych wyborów w świecie pełnym sprzecznych autorytetów, zaś u Mrożka Artur próbuje desperacko przywrócić zniszczony porządek wartości, co kończy się całkowitym chaosem i triumfem brutalnej siły. W obu przypadkach autorzy sugerują tęsknotę za klarownymi wzorcami, które – jak zdają się przekonywać – bezpowrotnie minęły. 

W tym kontekście szczególnie wyraźnie widać kontrast z „Pieśnią o Rolandzie”, średniowiecznym eposem, w którym autorytet jest czymś jasnym, jednoznacznym i nienaruszalnym. W świecie Rolanda punktem centralnym, wokół którego koncentrują się wszystkie wartości, jest postać cesarza Karola Wielkiego. Król uosabia nie tylko władzę świecką, ale i boską sankcję władzy, będąc symbolem ładu moralnego, religijnego i społecznego. Wierność wobec władcy stanowi najwyższy obowiązek rycerza, a złamanie tej zasady oznacza zdradę i hańbę. 

Roland, główny bohater utwory, ukazany został jako wzór średniowiecznego rycerza, który bezwzględnie respektuje obowiązujące normy. Autorytetem dla Rolanda są zarówno król, jak i kodeks rycerski, w którym zawierają się wartości honoru, męstwa, lojalności, odwagi i bezkompromisowej wierności religijnej. Roland nie tylko bezrefleksyjnie podąża za tymi ideałami, ale także jest gotowy oddać za nie życie, co faktycznie czyni na polu bitwy pod Roncevaux. Śmierć Rolanda, ukazana jako heroiczna ofiara, podkreśla absolutny charakter średniowiecznych autorytetów, które nie mogą być kwestionowane. 

W „Pieśni o Rolandzie” autorytet ma więc charakter absolutny i niepodważalny. Jednostka jest całkowicie podporządkowana jasno sprecyzowanym wzorcom, które nie dopuszczają moralnych wątpliwości czy osobistych wahań. Ten absolutyzm autorytetu czyni świat Rolanda przejrzystym, jednoznacznym i w pewien sposób bezpiecznym dla bohaterów, którzy nie muszą samodzielnie definiować wartości, ponieważ te są już odgórnie ustanowione. 

W zestawieniu z dziełami Żeromskiego i Mrożka taki sposób przedstawienia autorytetu wydaje się niemal idylliczny, choć jednocześnie nierealny i niedostępny. Bohaterowie współczesnych dzieł – Cezary Baryka czy Artur – tęsknią za podobną klarownością, ale zdają sobie sprawę, że ich rzeczywistość pozbawiona jest tych jednoznacznych punktów odniesienia. 

 „Pieśń o Rolandzie” stanowi ilustrację epoki, w której autorytet istniał jako wartość absolutna, jasno określona i niekwestionowana. W zestawieniu z dziełami Żeromskiego i Mrożka wyraźnie widoczna jest nostalgia za takim porządkiem świata, ale jednocześnie gorzka świadomość, że jasne wzorce, jakie reprezentuje Roland, należą już bezpowrotnie do przeszłości. 

Podsumowanie 

Podsumowanie: Analiza dzieł Żeromskiego, Mrożka i anonimowego autora „Pieśni o Rolandzie” dowodzi, że literatura jest świadectwem przemian w rozumieniu autorytetu. Średniowieczna jednoznaczność ideałów Rolanda stoi w jaskrawym kontraście wobec współczesnego chaosu wartości przedstawionego przez Żeromskiego i Mrożka. O ile w „Przedwiośniu” i „Tangu” widoczna jest już tylko nostalgiczna tęsknota za klarownymi wzorcami, o tyle „Pieśń o Rolandzie” pozostaje symbolicznym zapisem epoki, w której autorytety były niepodważalne. Ostatecznie literatura dowodzi, że współczesny człowiek, choć świadomy niemożliwości przywrócenia dawnych wartości, nie przestaje za nimi tęsknić, poszukując nowych punktów odniesienia, które mogłyby zapełnić pustkę pozostawioną przez upadek dawnych autorytetów. 

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.