Spis treści:

Wprowadzenie i teza

Wprowadzenie: Problem winy i kary nie bez powodu jest poruszany w literaturze od wieków. Łamanie reguł wspólnoty: czy to religijnej, czy społecznej leży po prostu w naturze człowieka. I nie trzeba być wielkim buntownikiem – każdy z nas prawdopodobnie już zrobił albo prędzej czy później zrobi coś wbrew prawu, czy zasadom społecznym. Jednak twórców inspiruje najczęściej nie sam fakt przekraczania pewnych norm i granic, ale to, co dzieje się dalej – na przykład jak człowiek radzi sobie z poczuciem winy, które pojawia się wtedy bardzo często.

Teza: Motyw winy i kary często pojawia się w literaturze. W mitologii motyw ten ukazany jako nierozłączny duet: za przewinienia należy się kara, od której nie można uciec. 

Rozwinięcie - „Mitologia” (cz. I Grecja) Jana Parandowskiego

Rozwinięcie: Przekraczanie ustalonych norm – zarówno tych ziemskich, jak i boskich to motyw często pojawiający się w mitologii greckiej. Przewinienia wobec bogów popełniają nie tylko ludzie, ale i tytani oraz inni bogowie. Kara jest naturalną i oczywistą konsekwencją popełnienia przewinienia – w mitologii greckiej jest ona nieuchronna.

Jednym z najbardziej klasycznych przykładów bohatera, który popełnił przewinienie w stosunku do Zeusa, jest Prometeusz. Tytan ten – uznawany za twórcę człowieka – widział, że istoty ludzkie są słabe: nie potrafią się ogrzać, walczyć ani obronić przed dzikimi zwierzętami. Wbrew woli Zeusa ukradł więc z Olimpu ogień i podarował go ludziom. Zeus nie mógł mu tego darować i za nieposłuszeństwo skazał na straszliwą karę – kazał przykuć Prometeusza do skały Kaukazu. Na tym jednak cierpienie tytana się nie skończyło – codziennie przylatywał do niego sęp, aby wygryźć mu wątrobę, która każdego dnia odrastała. Prometeusz to bohater, który poświęcił się dla człowieka – wiedział, co czeka go za nieposłuszeństwo wobec najważniejszego z bogów. Oznacza to, że sprzeciwił się woli bogów, a jego działania przyczyniły się do tego, że otrzymał karę. Można powiedzieć, że mit ten uczy nas, że za każde przewinienie czeka na nas odpowiednia konsekwencja. Ta myśl jest głęboko zakorzeniona w ludzkim myśleniu. Warto również zwrócić, że sam postawa tytana doprowadziła do tego, że w języku polskim pojawił się termin „prometeizm”. Współcześnie oznacza poświecenie jednostki dla ogółu. To hasło szczególnie mocno wybrzmiewało w romantyzmie, w uciemiężonej zaborami Polsce właśnie w ten sposób widziano bohatera cierpiącego niewinnie za innych.

Drugim bohaterem, który boleśnie odczuł nieposłuszeństwo wobec bogów, był Syzyf. Był on królem Koryntu i miał jedną wadę – lubił plotkować. Zdradzając któregoś dnia kolejną boską tajemnicę, naraził się samemu Zeusowi. Władca Olimpu skazał go więc na śmierć, jednak sprytnemu Syzyfowi udało się jej dwukrotnie wymknąć. Niestety od wyroków Zeusa nie ma łatwej ucieczki. Bóg darował mu życie, ale wymierzył surową karę – Syzyf miał bez końca wtaczać pod górę ciężki kamień, który tuż przy samym szczycie spadał.  Motyw winy i kary w przypadku samego Syzyfa jest bardzo złożony, odzwierciedla często ludzkie zmagania z ludzkim losem. Wina Syzyfa prowadzi do wiecznej kary, co podkreśla, że każde przewinienie wiąże się z nieuchronnymi konsekwencjami. 

Uwaga! Związek frazeologiczny „syzyfowa praca”, który wziął się od mitu o Syzyfie, oznacza wykonywanie czegoś, co nie przyniesie rezultatu, nie ma sensu.

Omawiając motyw mitologicznej winy i kary, nie sposób pominąć również Tantala. Był on królem Frygii lub Lydii, bardzo lubianym na Olimpie. Któregoś dnia Tantal postanowił wystawić wszechwiedzę bogów na próbę – zaprosił ich na ucztę, na której podał pieczeń zrobioną z ciała swojego syna.  Bogowie zorientowali się jednak, z jakim mięsem mają do czynienia i wskrzesili chłopca, zaś Tantalowi wymierzyli okrutną karę. Cierpiał on głód i pragnienie, choć wisiała nad nim gałąź z owocami – gdy jednak próbował sięgnąć po jedzenie, gałąź się odsuwała. Z opowieści o Tantalu pochodzi związek frazeologiczny „męki Tantala”, oznaczający niemożność zaspokojenia jakiegoś pragnienia, którego możliwość realizacji znajduje się bardzo blisko. Można powiedzieć, że mit o Tantalu pokazuje, że kara stanowi element sprawiedliwości. Tantal próbując oszukać bogów, zostaje ukarany w sposób, który jest sprawiedliwy. Jego sytuacja ukazuje, że nie można uciec od konsekwencji swoich czynów, co potwierdza, że za każde przewinienie należy się kara.

Kontekst - „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego

Kontekst: Oczywistym nawiązaniem do motywu winy i kary jest „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego. Młody student, Rodion Raskolnikow dokonuje morderstwa starej lichwiarki. Zrobił to z wiary w teorię o tym, że jest wybitną jednostką i może łamać normy, działając w wyższym celu. Zabija lichwiarkę i jej siostrę w przekonaniu, że tym czynem przysłuży się społeczeństwu. W powieści Dostojewskiego karą jest nie tylko więzienie i skazanie Raskolnikowa na ciężkie roboty. Bohater ten zaczyna odbywać swoją karę dużo wcześniej – ma wyrzuty sumienia, których nie może się pozbyć. Raskolnikow może jednak odkupić swoje przewinienie poprzez pracę, miłość, cierpienie i nawrócenie. Jego historia daje nadzieję na to, że nawet złe występki mogą zostać wybaczone, a człowiek jest w stanie naprawić swoją winę. Można powiedzieć, że przykład ten ilustruje, że kara i wina są nierozłącznym duetem. Rodion zabija Lichwiarkę, a jego poczucie winy prowadzi do głębokiego wewnętrznego cierpienia i ostatecznie do kary. Utwór ten pokazuje, że za każde przewinienie należy się odpowiednia kara. 

Kontekst - „Biblia”

Kontekst: Motyw winy i kary jest bardzo wyraźny również w Biblii. Pierwszymi bohaterami, którzy chcą zrównać się z Bogiem (pycha jest ich głównym przewinieniem), są Adam i Ewa. Mimo zakazu próbują owocu z drzewa poznania dobra i zła. Za to przewinienie Bóg daje im karę: zostają wygnani z raju, tracą nieśmiertelność, muszą zacząć pracować i zdobywać pożywienie, by przeżyć. W Biblii kary są sprawiedliwymi konsekwencjami przewinień, jednak Bóg zawsze daje możliwość ich odpokutowania.

Podsumowanie

Podsumowanie: Motyw winy i kary to temat, który od wieków interesuje artystów. Pociąga ich nie tylko to, dlaczego ludzie decydują się złamać prawo czy ustalone zasady społeczne, ale przede wszystkim – jakie ma to konsekwencje. W mitologii motyw ten wiąże się ze sprawiedliwością – każde przewinienie zasługuje na karę. Wspólnym mianownikiem prawie wszystkich kar, które bogowie zsyłają na ludzi czy też nieposłusznych bogów, jest ich nieodwracalność i wieczność. Kara Syzyfa, Tantala czy Prometeusza jest tak dotkliwa głównie z tego powodu, że nie wiedzą czy kiedykolwiek się skończy.

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.