Spis treści:

Wprowadzenie i teza

Wprowadzenie: O roli języka w kulturze można mówić wiele. Według hipotezy Sapira-Whorfa, czyli prawa relatywizmu językowego język nie determinuje rzeczywistości, ale wpływa na światopogląd osób posługujących się nim. Jak to rozumieć? Relatywizm językowy podkreśla wpływ języka na myślenie – język nie jest tylko narzędziem komunikacji, ale stanowi integralną część ludzkiego sposobu postrzegania rzeczywistości. W podobnym tonie wypowiedział się również Ludwig Wittgenstein, twierdząc, że „granice mojego języka wyznaczają granice mojego świata”. Język nie jest więc obiektywny – to ludzie decydują, jak będą nazywać pewne zjawiska. O niezwykłej roli języka w kształtowaniu postaw i zachowań doskonale wiedzieli twórcy i propagatorzy systemów totalitarnych. Jednym z narzędzi służących propagandzie w totalitaryzmie była nowomowa, którą genialnie opisał George Orwell w powieści „Rok 1984”. 

Teza: Nowomowa to jedno z kluczowych narzędzi propagandy, dzięki której władza może wpływać na obywateli. 

Rozwinięcie - „Rok 1984” George’a Orwella

Rozwinięcie: Oceania, czyli miejsce akcji powieści „Rok 1984” to dystopia, państwo charakteryzujące się wszystkimi najgorszymi cechami ustroju totalitarnego. Partia, na której czele stoi Wielki Brat, dąży do całkowitej kontroli nad obywatelami i maksymalnego ograniczenia ich wolności. Wykorzystuje do tego najbardziej perfidne narzędzia, jakimi dysponuje totalitaryzm: podgląda ludzi przez teleekrany, zabrania tworzyć romantyczne, głębokie relacje i stosuje propagandę. Niezwykle ważnym narzędziem propagandowym jest nowomowa – jej celem jest „dostarczanie środków odpowiednich do wyrażania światopoglądu oraz myśli właściwych dla zwolenników angsocu”.  Nowomowa służy do tego, aby wskazać obywatelom, o czym można mówić, a o czym nie. Jest to więc bezapelacyjnie jeden ze sposobów ograniczania wolności człowieka.  

Nowomowa wprowadzona w Oceanii miała być językiem bardzo okrojonym – mniejszy zakres słownictwa to zawężenie myślenia. Nowy język, który zaczął zastępować stary, sprawiał również, że literatura sprzed czasów Partii stawała się niezrozumiała, a więc niezdatna do czytania. Nowomowa nie tylko ograniczała słownictwo, ale także zmieniała znaczenie wyrazów istniejących, np. słowo „wolny” było rozumiane jako „wolny od czegoś”, np. pies mógł być wolny od pcheł. Skoro więc wolność nie oznaczała możliwości decydowania o sobie i życia w swobodzie, nikt się jej nie domagał – koncept wolności po prostu zniknął wraz ze zmianą znaczenia tego słowa. 

W ramach nowomowy powstawały natomiast słowa, które miały określać nowe zjawiska w świecie rządzonym przez Partię. Jednym z nich było na przykład słowo „myślozbrodnia”, określające wszelkie idee, niezgodne z oficjalną linią przyjętą przez władze. Obywatele, którzy mają do dyspozycji ograniczony zakres słów, a do tego wtłacza im się do głowy nowe wyrażenia, nie mogą się zbuntować. Stary język został im odebrany, a wraz z nim wolność i możliwość sprzeciwu. 

Kontekst historyczny: nowomowa w PRL

Kontekst: Nowomowa to pojęcie kojarzone przede wszystkim z okresem PRL-u. Definiowano ją jako proces deformacji czy wręcz degeneracji języka w państwie totalitarnym, służyła do upolitycznienia mowy. PRL-owska nowomowa była językiem wypaczonym – łamała wszelkie reguły gramatyczne, jak i semantyczne. Wyrazy zmieniały swoje znaczenie, a zdania czy frazy składały się z niepasujących do siebie słów. W efekcie powstawały przemówienia, których nikt nie rozumiał. Przemówienia władz (np. Edwarda Gierka) z dzisiejszej perspektywy są komiczne – nie mają większego sensu, zdaje się nawet, że mówca sam nie wiedział, o czym mówi. Historycy twierdzą zresztą, że nowomowa rozwinęła się także dlatego, że wielu członków partii było ludźmi bez wykształcenia – używali więc języka niepoprawnie, bo inaczej nie potrafili. 

Nowomowa nie była jednak tylko groteską, na którą dziś spoglądamy z przymrużeniem oka. Było to bardzo cenione i wykorzystywane na co dzień narzędzie propagandowe. Niezrozumiałe komunikaty i przemówienia zaciemniały obywatelom wizję świata, sprawiały, że przestawali oni rozumieć, co się wokół nich dzieje. Przyjmowali więc komunikaty partii komunistycznej – a te gloryfikowały ustrój i rząd oraz potępiały wszelkie przejawy nielojalności wobec partii. Wszystkie osoby sprzeciwiające się władzy były na przykład nazywane „wrogami ludu”, choć przecież były wrogo nastawione tylko w stosunku do partii. Nowomowa służyła także temu, aby opisywać wyższość socjalizmu nad kapitalizmem – wielkim wrogiem obywateli PRL. 

Podsumowanie

Podsumowanie: O tym, jak wielkie znaczenie ma język przekonujemy się również współcześnie. Szczególnie w momencie, w którym obserwujemy czy zajmujemy stanowisko w dyskusji na temat feminatywów czy słów określających tożsamość płciową. Wydaje się więc, że obecnie język ma raczej służyć poszerzaniu wolności grup niż jej ograniczaniu – dużą pułapką może być natomiast manipulacja językiem, którą stosują zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy wprowadzania nowych form językowych. Manipulacja sprawia bowiem, że człowiek nie do końca klarownie widzi rzeczywistość – a w konsekwencji nie potrafi zająć wobec niej własnego stanowiska. W przypadku nowomowy używanej w Oceanii sprawa była jasna – ograniczenie zasobu słów, powstanie nowych wyrazów i zmiana znaczeń istniejących doprowadziły do tego, że mieszkańcy utracili wolność. Nie potrafili bowiem znaleźć słów na otaczającą ich rzeczywistość, musieli więc przyjąć narrację Partii. Współcześnie widzimy jednak, jak za pomocą subtelnych zmian językowych wprowadza się zmiany w myśleniu społeczeństwa.

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.