Spis treści:

Wprowadzenie i teza

Wprowadzenie: Pytanie o zachowanie godności w sytuacjach skrajnych pojawia się w literaturze od wieków, ale szczególnie często zaczęło być zadawane po II wojnie światowej, która znacząco różniła się od wszystkich starć militarnych, jakie znała ludzkość. Była to okrutna i bezwzględna wojna, która toczyła się nie tylko na froncie. Polem bitwy stały się miasta, a celem napaści — ludność cywilna. Celem Hitlera był nie tylko podbój Europy, ale także eksterminacja Żydów. Obozy koncentracyjne, getta, bombardowania i lata okupacji były czymś zupełnie nowym i niewyobrażalnym pod kątem nieludzkiego okrucieństwa, wobec którego stawali Polacy i Żydzi. Człowiek znajdujący się w takich okolicznościach zmuszony jest do ponownego zdefiniowania pojęć moralności i godności, której zachowanie pozostaje kwestią indywidualnych przekonań i odporności psychicznej.  

Teza: Człowiek znajdujący się w skrajnych sytuacjach może zachować godność, ale jest to zadanie niezwykle trudne. Wszystko zależy tu od jednostki, jej odporności na stres, któremu jest poddawania i umiejętności radzenia sobie w sytuacjach krytycznych. Konieczne jest także zredefiniowanie pojęć moralności i godności, które w wojennych okolicznościach obowiązują w nieco innych ramach. 

Rozwinięcie - „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall

Rozwinięcie: Czym jest godność w czasie wojny, kiedy niejednokrotnie człowiek zmuszony jest do wyboru między honorem a przeżyciem, między śmiercią swoją a skazaniem na nią drugiego człowieka, między godnym życiem jako zdrajca a dumną śmiercią? Tego typu wybory były codziennością w okupowanej Warszawie i tutejszym getcie. Trudno w takich okolicznościach zachować godność, ale wielu osobom pomimo trudności się to udało. Świadectwo tamtych wydarzeń można znaleźć w książce „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall. Jest to zapis rozmowy autorki z Markiem Edelmanem – lekarzem i jednym z przywódców powstania w getcie warszawskim. Z jego wspomnień można wyczytać niezwykły obraz godności Żydów, którzy nie chcieli poddać się niemieckiemu terrorowi. 

Jednym z centralnych tematów utworu jest walka mieszkańców warszawskiego getta o godność wbrew upokarzającym warunkom narzuconym przez nazistowskich oprawców. Marek Edelman, jako członek Żydowskiej Organizacji Bojowej, podkreśla, że każde życie, które udało się ocalić, było aktem oporu wobec nazistowskiego planu eksterminacji. Decyzja, aby ratować tych, którzy jeszcze mają szansę przetrwać, była świadectwem troski o godność człowieka, nawet w warunkach, w których śmierć wydawała się nieunikniona. 

Najbardziej wyrazistym przykładem zachowania godności w skrajnej sytuacji było przygotowanie powstania w getcie warszawskim, które z góry skazane było na klęskę. Walka nie miała szans powodzenia w rozumieniu militarnym, ale stała się symbolem oporu, który przywracał godność w najbardziej ekstremalnych warunkach i poczucie moralnej wygranej. Podobnym aktem odwagi i zachowania godności do końca było zbiorowe samobójstwo w schronie przy ulicy Miłej, w którym zginął m.in. Mordechaj Anielewicz – pierwszy przywódca powstania, po którym Edelman przejął dowodzenie.  

Rozważając kwestię zachowania godności w sytuacji skrajnej, konieczne jest zrozumienie, że w warunkach ekstremalnych granice moralności, godności i honoru mogą być zupełnie inne, niż te, które znamy jako unormowane społecznie w czasach pokoju. W skrajnych warunkach moralność przestaje być jednoznaczna. Zachowanie godności często wymagało podejmowania decyzji, które w innych okolicznościach byłyby nieakceptowalne moralnie. Marek Edelman opisuje, jak lekarze w getcie musieli decydować, kogo ratować, a kogo skazać na śmierć, z powodu braku leków i narzędzi. Była to „moralność ostateczna”, gdzie dobro i zło zostały podporządkowane nadrzędnemu celowi – ratowaniu życia tam, gdzie było to możliwe. 

Oczywiście nie wszyscy potrafili zachować godność w czasie wojny. Edelman wspomina także o przypadkach kanibalizmu czy walki o numerki życia. W obliczu głodu i śmierci niezwykle trudno zachowywać się honorowo, ale błędem byłaby pogarda wobec tych, którzy nie podołali temu zadaniu.  

Kontekst – „Anus mundi” Wiesława Kielara 

Kontekst: Trudną codzienność w getcie warszawskim można skonfrontować z życiem w obozie koncentracyjnym. Sporo na jej temat można dowiedzieć się z kart powieści „Anus mundi” Wiesława Kielara, w której bohater odkrywa przed czytelnikami, jak toczyło się życie w Auschwitz. Aby przeżyć, trzeba było — kolokwialnie mówiąc — kombinować, a niejednokrotnie zapomnieć o honorze w naszym rozumieniu. Wielu osadzonym nie udało się zachować godności, ale byli i tacy, którzy odważyli się na pozostanie dumnym do końca. Przykładem może być para uciekinierów: Edek i Mala. Udało im się zbiec z obozu (zresztą z pomocą innych więźniów), ale zostali złapani i skazani na śmierć. Pomimo tego nie wydali nikogo, kto pomagał im w ucieczce i postanowili umrzeć na własnych warunkach, zachowując godność do końca. Mala pod szubienicą podcięła sobie żyły, a Edek sam zeskoczył ze stołka, aby nie dać satysfakcji wykonania wyroku Niemcom. Wydawać by się mogło, że to tylko niewielkie gesty, ale bohaterskość zakochanych spotkała się z szacunkiem więźniów obozu, napełniając ich wiarą i nadzieją na pokonanie wroga (choć w tym przypadku tylko symboliczne).  

Podsumowanie

Podsumowanie: „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall pokazuje, że zachowanie godności w skrajnych sytuacjach jest możliwe, ale wymaga wielkiej odwagi i determinacji oraz redefinicji moralności. W czasie II wojny światowej ludzie musieli podejmować dramatyczne decyzje, które pozwalały im zachować resztki człowieczeństwa i nie poddać się całkowitej dehumanizacji. Niektóre z nich dziś można byłoby nazwać niegodnymi, a jednak w obliczu totalnej dehumanizacji i znieczulicy, moralność znajduje zupełnie nowy wymiar – o wiele trudniejszy do zrealizowania, niż w czasie normalności i pokoju. Zachowanie godności w takich warunkach jest szalenie trudne i paradoksalnie podejmowanie trudnych i wątpliwych moralnie decyzji bywa bardziej honorowe, niż można by się było tego spodziewać.  

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.