Programowość w muzyce - termin ten pojawia się częstokroć obok ilustracji, jednak różni się od niego znacząco. Warto przytoczyć definicję ilustracji, aby mieć obraz na obydwie techniki stosowane już przed okresem romantyzmu. Otóż ilustracja jest to bezpośrednie naśladownictwo zjawisk pozamuzycznych, natomiast programowość jest to jakby metaforyczne ukazanie treści pozamuzycznych posługując się środkami, technikami i gatunkami muzycznymi.
W przypadku programowości, pozbawieni dodatkowego opisu, komentarza, nie jesteśmy w stanie odgadnąć przedmiot metaforyzowany ( w przeciwieństwie do ilustracji). Stąd też, kompozytorzy często koncerty swe poprzedzali pisanymi przez siebie komentarzami, które traktowały o tym, co za chwilę będzie ukazane muzyką. Wówczas słuchacz, znając intencję kompozytora, jest w stanie oczami wyobraźni podążać za myślą artysty.
Utwory programowe wykorzystywały bogata obsadę instrumentalna, bowiem dawała ona większe możliwości malarstwa dźwiękowego.
Najczęstszymi źródłami inspiracji dla kompozytorów były: natura, literatura, malarstwo, miłość, choć wachlarz inspiracji nie da się wyczerpać w tych pojęciach.
Przykładami utworów programowych mogą być:
- Hector Berlioz Symfonia fantastyczna
- Franciszek Liszt Preludia
- Ryszard Strauss Don Juan
- Mieczysław Karłowicz Stanisław i Anna Oświęcimowie
- Antonio Vivaldi Cztery pory roku
