Jednym z czołowych haseł epoki pozytywizmu była praca u podstaw.

 Praca u postaw - co to oznacza?

Pozytywiści postawili na zupełnie inny typ bohaterskiego poświęcenia niż romantycy. Nie uważali, że ojczyźnie potrzeba więcej bohaterskich śmierci. Uważali, że ojczyźnie trzeba więcej świadomych obywateli, którzy przetrzymają zły czas niewoli nie wynaradawiając się. A ponieważ ci, którzy zwykle stali na czele narodu, ginęli w powstaniach i umierali na Sybirze, poważnie przerzedzili swe szeregi, uznano, że najwyższy czas zasilić je świeżą krwią. 

Skierowano uwagę na zawsze zaniedbywaną w polskich realiach sferę chłopską. Nastąpiło zejście inteligencji ku nizinom społecznym, by dzielić się z nimi wiedzą, świadomością i wspólną pracą dla przyszłej odrodzonej ojczyzny. Ten typ patriotyzmu, zwany właśnie pracą u podstaw społecznych, w warunkach romantycznych uznany być nie mógł, gdyż sięgano w tym czasie po gwałtowniejsze środki wyrazu. Ale w epoce ideałów naukowych praca nad oświeceniem społecznych nizin, wspieranie ich w drodze ku zyskaniu właściwych warunków do godnego życia - to był właściwy wyraz patriotyzmu. 

Wymagał heroizmu i poświęcenia nie mniejszego niż romantyczna śmierć w powstaniu. Bo wiarygodność inteligenta dla chłopa musiała być pełna, co nie było łatwe po tak wielu wieków zaniedbań w dialogu. Trzeba zatem było zbliżyć się z ludem realnie, wymiernie. Praca u podstaw nie mogła bowiem przybrać formy akademickich wykładów z wyżyn katedr.

Praca u podstaw w literaturze - najbardziej znane przykłady w naszej literaturze

Czystą realizację ideałów pracy u podstaw znajdziemy, np. w Nad NiemnemElizy Orzeszkowej obserwując postać młodego Witolda Korczyńskiego, który to swą wiedzę nabytą w szkole agronomicznej wykorzystuje, by dzielić się nią z chłopami, z którymi przebywa podczas pracy. 

Z czasem podobnymi ideałami nasiąka Justyna, która wychodząc za chłopa ma zamiar nieść w nowym miejscu więcej światła i nie obawia się pracy na roli. Gorzką refleksję na temat tego, jak wielkim wyzwaniem była praca u podstaw znajdziemy w noweli Siłaczka, napisanej przez przedstawiciela kolejnej epoki, Stefana Żeromskiego. Jego bohaterowie, Stanisława Bozowska oraz Paweł Obarecki ukazują dwie różne drogi realizacji pozytywistycznej pracy u podstaw. Ona wytrwała na niej do końca, za co zapłaciła śmiercią. On cofnął się zniechęcony trudnościami, co przypłacił pogardą do siebie samego.