„Pan Wołodyjowski” Henryka Sienkiewicza, streszczenie trzeciej części "Trylogii”

"Trylogia" Henryka Sienkiewicza to cykl, na który składają się trzy historyczne powieści, o awanturniczo-romansowo-wojennej fabule, których wątki splatają się w opowieść o polskim rycerstwie, historii zwycięstw królewskich wojsk nad wrogiem. Akcję trzech powieści łączą występujące w nich postaci- Wołodyjowskiego, Zagłoby, Skrzetuskiego, Kmicica, których przygody miłosne i awanturnicze przeplatają się z autentycznymi wydarzeniami z burzliwej historii Polski. "Pan Wołodyjowski" to trzecia część cyklu, kończąca przygody dzielnego "małego rycerza", najpierwszego szermierza Rzeczypospolitej. Akcja powieści rozwija się wokół krwawej wojny polsko-tureckiej rozgrywającej się na wschodnich kresach kraju. Po okresie bezkrólewia, spowodowanego niespodziewaną abdykacją Jana Kazimierza, na tronie zagrożonej Rzeczypospolitej zasiada Michał Wiśniowiecki. W odróżnieniu od poprzednich części Sienkiewiczowskiego cyklu Wołodyjowski wysuwa się na pierwszy plan fabularny, to jego przygód miłosnych i wojennych dotyczy zasadnicza akcja utworu. Burzliwe życie bohatera nie sprzyja rozwojowi romansów. Ciągle pozostaje w kawalerskim stanie. Na przeszkodzie w ożenku stają mu sprawy ojczyzny, powstanie na Ukrainie, Krymskie poselstwo, wreszcie- znaczne oddalenie prawnej opiekunki wybranki rycerskiego serca. Niestety, ukochana Wołodyjowskiego- Anusia Borzobohata oddaje ducha, pozostawiając Wołodyjowskiego samego, w otchłani rozpaczy. O tych tragicznych wydarzeniach dowiadują się mieszkańcy Wodokt- państwo Kmicicowie, których losy opisane były w poprzedniej części ("Potop"). Andrzej Kmicic postanawia wspomóc przyjaciela i przygotowuje wyjazd do Wołodyjowskiego. Do zrozpaczonego rycerza postanawia udać się wraz z pozostałymi kompanami- Zagłobą i Skrzetuskim. Tych spotyka po drodze, w Burzcu. Czasy są niespokojne, bo szlachta Rzeczypospolitej przygotowuje się do kolejnego wyboru króla. Zbliża się sejm konwokacyjny, na którym ustalone zostaną zasady elekcji i wybrani kandydaci do korony. Zagłoba z sobie właściwą energią bierze udział w rycerskich spotkaniach i dyskusjach, często i gęsto zabierając głos w sprawie zbliżającego się wyboru nowego władcy. Cieszący się szacunkiem szlachcic zapraszany jest i gorąco witany wszędzie, jednak jego popularność znacznie opóźnia podróż. Zagłobie zatruła jednak krew jedna z uzyskanych w ten sposób informacji. Otóż okazuje się, że jednym z kandydatów na tron Polski ma zamiar zostać zdradziecki Bogusław Radziwiłł, który wsławił się zdradziecką postawą wobec Rzeczypospolitej podczas szwedzkiego potopu. Zagłoba, patriota, który z winy Radziwiłłów wiele wówczas wycierpiał nie chce i nie potrafi zapomnieć ich zdrady, dlatego jego nadrzędnym celem na zbliżający się sejm jest uniemożliwienie Radziwiłłowi sięgnięcie po władzę. Wsparcie w tych staraniach obiecuje mu Hassling-Ketling. Obrady jemu okazują się bardzo burzliwe, Zagłoba zachwyca darem wymowy i dowcipem, wszyscy przysłuchują się jego kłótni z Radziwiłłem, wspieraną dzielnym głosem Ketlinga. Zagłobie udaje się zapobiec zapędom Radziwiłła, zyskuje sobie za to podziw i sympatię hetmana Jana Sobieskiego. Zatrzymani przez sejm przyjaciele dowiadują się także nowych faktów o samym Wołodyjowskim. Ten pogrążony w rozpaczy zrezygnował z rycerskiego życia, z wojaczki i wszelkich uciech i zaszył się w ciszy klasztornej. Obecnie przygotowuje się do złożenia ślubów. Tego dla Zagłoby było już za wiele. Nie potrafił wyobrazić sobie wojaczki i obrony Rzeczypospolitej bez swojego wiernego druha. Dlatego udaje się do klasztoru i podstępem uprowadza zdezorientowanego "brata Jerzego". Wyrwany z murów klasztornych rycerz, poczuwszy w ręce chłód stali wybacza Zagłobie podstęp (rycerz wmówił mu, że wiezie go do umierającego Ketlinga) i proszony jeszcze przez Jana Sobieskiego powraca do wojennej gry. W niebezpiecznych czasach należy odłożyć na bok własną rozpacz i poświęcić się obronie ojczyzny.

Cała fabuła powieści podzielona jest na trzy zasadnicze wątki- miłosny, awanturniczo-wojenny oraz obejmujący wydarzenia związane z oblężeniem Kamieńca Podolskiego.

Opowieść miłosna rozgrywa się między czterema postaciami- Michałem Wołodyjowskim, jego wybranką- Krzysią Drohojewską, zakochaną w Michale Basią Jeziorkowską oraz Ketlingiem- pałającym gorącym uczuciem do Krzysi. Ta pogmatwana intryga miłosna znajduje swój szczęśliwy finał dzięki zabiegom sprytnego Onufrego Zagłoby, który od dawna już upatrzył sobie na żonę dla przyjaciela nikogo innego niż... Basię Jeziorkowską.

Wątek ten rozgrywa się w dworku Ketlinga na warszawskim Mokotowie. Basia i Krzysia pozostają tam pod opieką pani Makowieckiej- z domu Wołodyjowskiej, siostry pana Michała. Obie panienki są jak ogień i woda. Energiczna, rezolutna, wesoła i bardzo żywa Basia wydaje się wszystkim dziecinnym trzpiotem na tle poważnej, zrównoważonej i wydelikaconej Krzysi. Uroda spokojnej dziewczyny poruszyła serce Michała, który przed swoim wyjazdem na Ukrainę, aby objąć stanowisko dowódcy tamtejszych wojsk, nakłania Krzysię do wzajemnej przysięgi wierności. Młodzi obiecują sobie wierność, jednak nie ogłaszają oficjalnego związku i zaręczyn. Wyjeżdżając rozmija się z powracającym z dalekiej Kurlandii Ketlingiem. Rycerz, nie wiedząc nic o związku Krzysi z Michałem, bez pamięci zakochuje się w pięknej pannie, przypominającej mu natchnione heroiny z romansów rycerskich, które uwielbiał czytywać. Krzysia również nie potrafiła przeciwstawić się swojemu sercu lgnącemu do młodego romantycznego i przystojnego rycerza. Świadoma złożonej przysięgi, wiążącej ją z panem Michałem Krzysia popada w rozpacz. Kochankowie nie mogą się połączyć, Krzysia, nie chcąc krzywdzić Michała a nie mogąc za niego również wyjść z powodu swojej miłości do Ketlinga postanawia poświęcić życie Bogu i wstąpić za klasztorne mury. Wyjeżdża z Mokotowa. Jej decyzja zaskakuje Ketlinga, który nie wie o przysiędze Krzysi oraz powracającego z Ukrainy Michała. Prawdę wyjawia Wołodyjowskiemu zrozpaczona jego obojętnością Basia. Rycerz zrywa się i goni powóz Krzysi udającej się do klasztoru, chce też pojedynkować się z mimowolnym sprawcą swojego rozczarowania Ketlingiem. Po drodze złość jednak uchodzi z Wołodyjowskiego, widzi, że w zakochanych młodych nie ma winy. Wzruszony miłością przyjaciół zwraca dane słowo szczęśliwej Krzysi, która może wreszcie poślubić nie mniej uradowanego Ketlinga. Opuszczonego Wołodyjowskiego postanawia pocieszyć Basia Jeziorkowska, która znając nieśmiałość Michała wobec kobiet, sama bierze sprawę w swoje ręce i oświadcza się rycerzowi. Uradowany Michał znajduje wreszcie swoją prawdziwą miłość.

Wątek przygodowo-awanturniczy rozgrywa się trzy lata po ślubie Michała z Basią. Państwo Wołodyjowscy jadą do Chreptowa, gdzie Michał obejmuje dowództwo wojsk. Jedyną rysą na ich rodzinnym szczęściu jest brak potomstwa. W Chreptowie jednym z kozackich dowódców jest Azja- młodzieniec o tajemniczej przeszłości, Tatar. Latem roku pańskiego 1761 u Wołodyjowskiego pojawia się Zagłoba. Zgodnie z przywiezionymi przez przyjaciela rozkazami Michał natychmiast ma objąć Chreptowskie dowództwo. Zostawia więc żonę w Sokołowie, wyrusza do wyznaczonej placówki. Kilkanaście dni później, po urządzeniu nowej siedziby przysyła po swoją ukochaną żonę zbrojnych rycerzy. Uradowana i stęskniona Basia oddaje się pod opiekę Azji- dowódcy oddziału, który ma ją dowieźć bezpiecznie do męża. Porywczy Tatar zostaje jednak w czasie podróży ranny. Młodzieńcem opiekuje się troskliwie pełna zapału i pomocy Basia. Jej dobro, bezinteresowna pomoc i miłosierdzie wzruszają surowego Tatara. Azja bez pamięci zakochuje się w młodej pułkownikowej.

Chreptów. Basia i Michał znów razem. Świetnie prowadzona placówka zapewnia w okolicy spokój, dlatego pełna energii i zapału Basia Wołodyjowska może bez przeszkód organizować przyjęcia i zabawy taneczne. Jeden z gości państwa Wołodyjowskich- niejaki Nienaszyc opowiada im niezwykłą historię swojej rodziny. Szlachcicowi Tatarzy uprowadzili siostrę i musiał poszukiwać jej na tatarskich ziemiach. Z zemsty za siostrę udało mu się wówczas porwać samego Tuhaj-Bejowego syna- trzyletniego chłopca o imieniu Azja. Dziś Azja, jeśli żyje, jest już dorosłym mężczyzną, jednak Nienaszyc nie zna jego losów, bo niedługo potem został uprowadzony przez zbójców. Młody Tarar zakochany w Basi- Azja Mellechowicz bardzo przeżywa podsłuchaną opowieść. Niedługo po tym Azja okazuje się zdrajcą. Wychodzą na jaw jego kontakty ze stroną Turecką. W dodatku pan Nowowiejski, po rozgromieniu oddziału Azji w bitwie, w której mężny udział wzięła także sama Basia, rozpoznaje w nim dawnego uwodziciela swojej córki- Ewy, a swojego wychowanka, którego przygarnął jako bezdomną sierotę. W obliczu takiej sytuacji Azja wyjawia prawdę o swoim pochodzeniu. To on jest zaginionym synem i dziedzicem Tuhaj-Beja. Dumnie domaga się otrzymania dowództwa nad wojskiem kozackim, uznania jego władzy nad kozakami przez hetmana Sobieskiego, co oznacza przyznanie mu tytułu kozackiego hetmana. Sobieski, uprzedzony o zapędach Azji w liście od Wołodyjowskiego, oczywiście odmawia. W tym czasie nie świadoma uczuć Azji Basia próbuje połączyć go z przebywającą w Chreptowie wraz z ojcem Ewą Nowowiejską, która ciągle kocha Tatara. Azja nie ma jednak dla niej żadnych uczuć. Udaje przed Basią zgodę na jej matrymonialne plany, aby mieć możliwość porwania pułkownikowej wraz z Ewą i Zosią Boską- narzeczoną brata Ewy. Azja nie otrzymawszy upragnionej władzy postanawia zdradzić Polaków i przeprawić się do sułtana Turcji. W czasie porwania Basia wykorzystuje zamieszanie i raniąc Tatara ucieka z niewoli. Po długiej, wyczerpującej wędrówce udaje jej się znaleźć pomoc. Niestety, pozostałe panny ponoszą skutki straszliwej zemsty Azji. Zostają pohańbione i zamordowane. Azja zabija również ich ojca, który wraz z córką znalazł się w jego mocy. Basia już bezpieczna, jednak długo nie może dojść do siebie po straszliwych wydarzeniach. Wołodyjowscy mają opuścić Chreptów, wieść o zmianie dowództwa przywozi im Ketling z żoną. Obaj rycerze mają objąć dowództwo obrony Kamieńca Podolskiego. Wątek Azji kończy krwawa rozprawa Adama Nowowiejskiego z Tatarem. Młody Polak mści hańbę i śmierć swojej rodziny i ukochanej Zosi. Azja ginie potworną śmiercią, wbity na pal.

Obrona Kamieńca Podolskiego to trzeci, zamykający powieść wątek. Tam związują się ze sobą na powrót losy kochanków z pierwszego mokotowskiego wątku- dziś już państwa Wołodyjowskich i Ketlingów. Obaj rycerze składają w świątyni przysięgę bezwarunkowej obrony twierdzy zawierającej cenne składy amunicji, a gdy obrona zawiedzie- zniszczenia jej zasobów, byle tylko nie dostały się w ręce wroga.

Sytuacja obrońców Kamieńca jest jednak nie do pozazdroszczenia. Informacje z zewnątrz nie są pocieszające. Ogłupiali ze strachu przed okrucieństwem i bezwzględnością Turków ludzie oddają im bez walki kolejne miasta i twierdze. Nadchodzi wieść o upadku pobliskiego Żwańca. Także mieszkańcy Kamieńca pragną ocalić życie. Władze miasta postanawiają oddać się w ręce przeważających liczebnie Turków. Związani przysięgą dzielni obrońcy przenoszą się do starej twierdzy, gdzie znajduje się prochownia. Chcąc zadbać jednak o bezpieczeństwo rodzin, odsyłają żony pod opieką Zagłoby na zewnątrz zagrożonej twierdzy. Scena pożegnania jest bardzo wzruszająca, i rycerze i ich żony zdają sobie sprawę z tego, że to ostatnie ich spotkanie na tym świecie, że szczęście małżeńskie, jakiego było im dane zaznać było wielkie, lecz niezwykle krótkie. Wobec niemożności obrony zamku, braku szans na powodzenie walk odpierających ataki, Ketling i Michał Wołodyjowski postanawiają wysadzić zamek w powietrze. Dla dobra i bezpieczeństwa ojczyzny poświęcają życie.

W zakończeniu powieści odbywa się symboliczny pogrzeb obu dzielnych rycerzy, z wszelkimi honorami, uświetniony obecnością hetmana Jana Sobieskiego. Narrator stara się jednak zniwelować smutny nastrój zakończenia, wskazując na późniejsze wydarzenia- klęskę Turków z wojskami hetmana Jana Sobieskiego w bitwie pod Chocimiem.

Tło historyczne odgrywa ogromnie ważną rolę w fabule i wymowie "Trylogii" Sienkiewicza. Wydarzenia historyczne- powstanie kozaków na Ukrainie, szwedzka napaść czy wojna z Turcją stają się nie tylko tłem dla wydarzeń z wątków miłosnych i przygodowych, stanowią także ważne przesłanie dla czytelnika. Celem powieści historycznych Sienkiewicza było przywrócenie Polakom nadziej, świadomej dumy z własnego narodu i historii, pamięci o świetnych zwycięstwach, o jednoczeniu się w obliczu nadchodzącego zagrożenia. Dlatego w powieściach "Ogniem i mieczem", "Potpo", i "Pan Wołodyjowski" pojawiają się nie tylko świetnie i żywo nakreślone postaci fikcyjne- Kmicic, Skrzetuski, Zagłoba, Wołodyjowski, Oleńka, Helena czy Basia, ale także, równie ważne dla powieści- postaci autentyczne- hetman Sobieski, Radziwiłłowie, król Jan Kazimierz i Michał Korybut Wiśniowiecki, Jarema Wiśniowiecki- ojciec Michała. Tak właśnie buduje się gatunek powieści historycznej- poprzez ciągłe przeplatanie się historii z fikcją, faktu z fikcjonalną fabułą przy zachowaniu autentycznych wydarzeń, postaci, obyczajów, prawd historycznych.