Burzliwe dzieje naszej ojczyzny sprawiły, że walka o niepodległość stała się trwałym, powracającym tematem literatury. Realizacje tych motywów przyniósł romantyzm. Epoka romantyzmu zrodziła się z buntu przeciwko światu, który nie rozwiązywał problemów politycznych i społecznych, przeciwko więzom ograniczającym wolność.  prawo człowieka do wolności uznano za najważniejszą zasadę . skoro jednostka ma być wolna, tym bardziej stosuje się to do narodów . W Polsce dźwigającej brzemię niewoli i dążącej za wszelka cenę do wyzwolenia, patriotyczna zabrzmiewała ze szczególną mocą.

Pozytywistyczna ideologia rezygnowała z walki zbrojnej przeciwko zaborcy, jednak nie proponowała – jak mesjanizm Mickiewicza – bierności. Pozytywiści starali się wspomóc ojczyznę przez podtrzymywanie polskiej kultury oraz poprawę krajowej gospodarki.

W „ Konradzie Wallenrodzie”, powieści, która powstała na wygnaniu w Rosji, ukazał Adam Mickiewicz bohaterską i ofiarna walkę za ojczyznę . akcja utworu toczy się w czasach rycerskich w XV wieku. Główny bohater powieści, rycerz Konrad Wallenrod, działa podstępnie: zdradza i zabija po to, aby wywalczyć wolność dla swej ojczyzny – Litwy. W powieści tej , autor przekonuje Polaków, że sprawa wolności narodu jest najważniejsza i że z silniejszym przeciwnikiem trzeba walczyć podstępnie . W kolejnym utworze, II i IV części „Dziadów” utworze, który powstał po klęsce listopadowej, Adam Mickiewicz ukazuje męczeństwo młodzieży i cierpienie całego narodu, znajdującego się pod zaborami . W utworze tym przedstawia Konrada – wybitną jednostkę i poetę, który buntuje się nawet przeciwko Bogu, narażając się na potępienie, dlatego iż zezwolił on na klęskę narodową. W jednej ze scen widzenie księdza Piotra tłumaczy poeta Polakom, że klęska listopadowa i upadek narodu jest wstępem do zmartwychwstania i odrodzenia się. Hasło Polska Mesjaszem narodów nadawało sens polskim cierpieniom i ofiarom. Dawało tez pokrzepienie na przyszłość. W dziele tym w scenie Salon warszawski i Bal u senatora poeta potępia Polaków, którzy nie umieli zachować godności narodowej i wysługiwali się zaborcom. Również po klęsce listopadowej, na emigracji Adam Mickiewicz napisał „Pana Tadeusza”. W epopeji tej, poeta przenosi swoją dusze utęsknioną do utraconej ojczyzny i przypomina Polakom cierpiącym pod zaborami o wielkim zrywie narodowym w epoce Napoleona, kiedy walczyli o wolność na wielu frontach. Bohater utworu Jacek Soplica to inny typ bohatera romantycznego. Nie walczy on z osamotnieniem, jak Konrad Wallenrod, ale współpracuje z przedstawicielami narodu, po to, aby porwać go do walki. Polacy na emigracji wiedzieli, że przyczyną upadku, powstania był brak wsparcia ze strony narodu. Należało to zmienić, dlatego Adam Mickiewicz chciał o tym przekonać czytelników a Jacek Soplica jako Ksiądz Robak działał we wszystkich zaborach i był gotowy ponoszenia wszelkich ofiar na rzecz swojej ojczyzny i wolności. Wybuch powstania listopadowego został przedstawiony przez Juliusza Słowackiego w „Hymnie”, „Kuliku”, „Bogurodzicy” i „Odzie do wolności”. Autor wyrażał w nich zapał młodzieży powstańczej, agitował do walki przekonując, że jest ona obowiązkiem każdego Polaka. Przyczyny klęski powstania listopadowego rozważane są przez autora w „Kordianie”. W dramacie tym, Słowacki przedstawia obraz społeczeństwa polskiego w latach 1829-1831 i piętnuje ugodowość przywódców politycznych i wojskowych powstania, ich nieudolność militarną jak i też zdradę. Sytuacja ta doprowadziła naród do zguby, a arystokracja przybrała postać służelczą, zaś przedstawiciele ludu warszawskiego bezczynnie obserwowali pochód koronacyjny Mikołaja I. tylko nieliczni wyrazili swoja wrogość wobec cara, który koronował się na króla Polski. Krytycznie ukazani są spiskowcy z Prezesem na czele, który planuje zabójstwo Mikołaja I . Konflikt spiskowców świadczy o braku ich dojrzałości. Tylko Kordian podejmuje się śmiałego czynu, jest samotnym poeta i to powoduje, że nie dokona dzieła swojego życia – nie zabije tyrana Polski i Europy. Popełnia wiele błędów, jednak swoja postawą przypomina Polakom, że dla ojczyzny poświecił to co najcenniejsze – życie i że nie powinni się oni godzić z niewolą narodową. Przyczyny klęski listopadowej przeanalizował również poeta w „Grobie Agemnemona”.literatura romantyczna rozumiała patriotyzm jako obowiązek całkowitego poświęcenia się dla ojczyzny i prowadzenie walki z zaborcą wszelkimi możliwymi środkami. Analizowała błędy popełnione przez Polaków, ażeby nie powtórzyły się w przyszłości. W epoce tej pretendowała ona do roli przewodniczki narodu, a pisarz do roli przywódcy. Młode pokolenie pozytywistów, które doszło do głosu po 1864 roku, widząc daremność zrywów niepodległościowych, zaczęło nawoływać do skupienia wysiłków na działaniach ekonomicznych, jak też podniesieniu poziomu kultury ludu, aby w przyszłości mógł on poprzeć zryw narodowy. Dla pozytywistów patriotyzm to praca dla narodu i społeczeństwa. Chętnie pisali oni o postępie nauki, głosili kult wiedzy i rozumu. Nawoływali też do rozwijania produkcji kapitalistycznej i techniki. Pisarz będący pozytywistą miał za zadanie wychowywać społeczeństwo w duchu pracy na rzecz kraju. Bohaterem, który poświęca swoje życie pracy na roli jest Benedykt Karczyński z powieści „ Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Nie chce on dopuścić do utraty majątku i przekazuje go w ręce syna. Rozumie, że nadeszły nowe czasy, Polacy toczą walkę na śmierć i życie, jak w czasach romantyzmu, ale na polu gospodarczym. Ukazana jest też problematyka związana z powstaniem styczniowym. Jego symbolem jest zbiorowa mogiła powstańcza w korczyńskim lesie. W tej mogile spoczywa jeden z braci Korczyńskich. Pamięć o powstańcach jest wciąż żywa w zaścianku Bohatyrowiczów. Janek opowiada Justynie, jak ostatni raz w życiu- w tym właśnie miejscu – widział swojego ojca odchodzącego do boju. Następnie ranny Anzelm, wracający prosto z pola bitwy, przyniósł tragiczną wiadomość o śmierci Andrzeja Korczyńskiego i Jerzego Bohatyrowicza. Rok 1863 jest głównym punktem w biografii głównych bohaterów. Dla braci Korczyńskich, wychowanych przez ojca, byłego legionistę, w tradycjach demokracji i walki o wolność, powstanie było ucieleśnieniem marzeń o odzyskaniu niepodległości. Marzenia rozwijały się bardzo szybko. Andrzej zginął, Dominik zesłany na Sybir uległ rusyfikacji, a Benedykt nękany represjami rządu carskiego z trudem utrzymywał rodzinę ziemię. Pamięta jednak o powstańcach, dlatego z oburzeniem odrzuca propozycję szwagra Drzewieckiego, aby sprzedać las, bo przecież tam właśnie znajduje się  zbiorowa mogiła. Dziwi go też propozycja brata Dominika, aby sprzedać Korczyn i wyemigrować do Rosji, gdyż utrzymanie rodzinnej ziemi traktuje on jako patriotyczny obowiązek. Powstanie, uważa pisarka największą czcią, uważa ją za wyraz najszlachetniejszych cech i dążeń polskiego narodu. Klęska powstania wcale nie jest dowodem błędności idei walki narodowowyzwoleńczej, nie usprawiedliwia ani wygodnictwa ani ugodowości. Idea wolności i równości pozostają nadal aktualne.  Mogiła powstańców pełni ważną funkcję. Jest symbolem walki o dobro ojczyzny, wspólnych ideałów i celów. Podczas powstania styczniowego zacierały się ślady warstw społecznych. Orzeszkowa starała się przekazać czytelnikowi prawdę o powstańcach, o ich poświęceniu i celu. Bohaterami noweli „A…..B…..C……” Elizy Orzeszkowej to postać godna podziwu i naśladowania- Joanna Lipska zostaje skazana za swoją pracę nielegalną. Nie była ona świadoma tego, że jej praca była nielegalna, ponieważ nauczanie bez zezwolenia władz oświatowych podlegało karze. Była przekonana o słuszności swojego działania. Nie przestała nauczać, wykonuje swoją pracę z pełną świadomością, uczyła młode pokolenie czytać i pisać. Stanisław Wokulski, bohater Lalki Bolesława Prusa, po powrocie z Syberii, dokąd został zesłany za udział w zrywie 1863 roku, rozumie, że w czasach, które nadeszły trzeba myśleć o rozwijaniu przemysłu oraz handlu i organizować społeczeństwo polskie wokół tych problemów. Bohater odrzuca przesądy i uprzedzenia swojego środowiska, zdobywa majątek w sposób może niezbyt właściwy dla byłego powstańca, ale skuteczny. Wszystko po to, aby móc na większą skalę i nie tylko wśród mieszczaństwa, ale i wśród arystokracji. Wspomaga też naukowców, ponieważ wierzy, że tylko rozwój nauki może przyczynić się do zlikwidowania nędzy. Można stwierdzić, że choć romantyczny i pozytywistyczny sens patriotyzmu wyglądał nieco inaczej, w gruncie rzeczy dotyczył wciąż tej samej sprawy - Polski. Metody stosowane były inne: w pierwszym przypadku chodziło o walkę i ofiarę, w drugim o pracę i poświęcenie. Ale cel, ten najważniejszy pozostał ten sam – wyzwolenie Ojczyzny spod panowania obcego i utrzymanie polskiej obecności kulturowej i gospodarczej na tych terenach.