Nazwa epoki wywodzi się od plemienia Gotów, którzy to rzekomo stworzyli i ukształtowali ten styl w sztuce. Nie trudno jest się zatem domyśleć, że początkowo termin en, stworzony przez włoskich artystów architektów, miał wydźwięk zdecydowanie negatywny, bowiem to właśnie w tych tendencjach upatrywali oni przyczyn klasycznej sztuki Cesarstwa. Gotyk więc narodził się we Francji i błyskawicznie rozprzestrzenił się po całej Europie, gdzie funkcjonuje jako główny styl budowlany aż po koniec XVI wieku. Dziś charakteryzowany jest w oparciu o trzy główne cechy:

  1. ostre łuki wieńczące okna, portale oraz wejścia do budynków, które obserwować możemy w Polsce w katedrach toruńskich i krakowskich
  2. sklepienie żebrowane, które stanowiło znaczące osiągnięcie w architekturze, bowiem jako konstrukcja stosunkowo lekka pozwoliły na przeprowadzenie dość radykalnych zmian jeśli chodzi o estetyczną stronę budynków, np. budynek Collegium Maius w Krakowie czy w Toruniu
  3. wznoszące się przypory, czyli, najprościej mówiąc, murowane filary o niezwykle bogatych zdobieniach, które łączyły się w swoich zwieńczeniach w wyraźne łuki oddzielające części główne od naw bocznych.

Pamiętajmy jednak, że żadne z tych rozwiązań nie narodziło się wraz z nastaniem gotyku, a stanowiło swoistą kompilację osiągnięć stylów i konwencji wcześniejszych, która to jednak pozwoliła na stworzenie lekkiej i niezwykle sprężystej konstrukcji szkieletowej, tak wyraźnie różniącej się od poprzedzającej gotyk epoki romańskiej.

Inną cechą architektury gotyckiej jest charakterystyczne wykorzystanie maswerku, czyli najczęściej kamiennych upiększeń umieszczanych w górnych częściach okien, czasem także w zwieńczeniach łuków kolumnowych oraz nad wejściami. Wyróżnia się dwa typy maswerków:

  1. płytowy, polegający na odpowiednim kształtowaniu płaskiego kamienia, który formą nieco wcześniejszą
  2. laskowany, którego technika wytwarzania polegała na perforowaniu powierzchni w celu osiągnięcia artystycznych otworów w formie kratek, sekwencji słupków czy skomplikowanych niejednokrotnie motywów roślinnych.

Bez wątpienia za początek epoki uznaje się przebudowę podparyskiej katedry w opactwie Saint - Denis, z której jedynie krużganki i część prezbiterium przetrwały w niezmienionej formie do naszych czasów. Lekkość i niezwykła stylowość osiągnięta dzięki pracom opata Sugera znalazły liczne grono naśladowców zarówno we Francji (katedra Chartres, katedra w Amiens) jak i całej ówczesnej Europie. Warto zwrócić uwagę na ciągle rosnące okna, które wraz z dojrzewaniem stylu stały się jego cechą charakterystyczną, zwłaszcza, że opatrywano je niezwykle bogatymi często niezwykle skomplikowanymi zdobieniami w zwieńczeniach.

Warto dodać, że w Europie najgłębsze korzenie gotyk zapuścił w Niemczech oraz w Belgii, gdzie takie budownictwo świeckie utrzymywało się jeszcze przez długie wieki później. Zupełnie inaczej zaś kształtuje się gotyk angielski, w którym tradycyjnie wyróżnia się trzy etapy:

  1. g. wczesny
  2. g. dojrzały
  3. tzw. styl perpendykularny, który zastosował wprowadzenie linii wertykalnych oraz bogatego podziału stron, co jest osiągnięciem wyłącznie brytyjskim

O angielskich budowniczych tamtego okresu mówi się, że stali się wirtuozami drewna i kamieni - i sądzę, że to prawda, bowiem wystarczy porównać katedrę Westminsterską czy King's College w Cambridge z jakąkolwiek inną budowlą gotycką, by wszelkie złudzenia rozwiały się niczym brytyjska mgła…

Pamiętajmy jednak, że gotyk to nie tylko architektura budowlana. To także rzeźby towarzyszące konkretnym budynkom; charakterystyczne są tutaj przede wszystkim rzygacze, czyli ujścia rynien ukształtowane w mityczne potwory czy nieco rubaszne postaci ludzkie - ale także figurki Matki Boskiej z Dzieciątkiem,, najczęściej wykonywane z kości słoniowej. Malarstwo gotyckie to przede wszystkim freski (obrazy wykonywane farbami na ścianach, głównie kościołów, w mokrym jeszcze tynku) ale także sztuka witrażu i malowania szkła. W Polsce można wskazać miasta, w których zachowały się zabytki gotyckie. To przede wszystkim Kraków i Toruń, ale także Malbork, Wrocław i Gdańsk, gdzie wpływ tegoż prądu zaznaczył swoje bardzo wyraźne piętno na architekturze tak kościelnej, jak i świeckiej.

Rzeźba gotycka

Czas powstania stylu w dużej mierze musiał zdeterminować jego charakter, co przyczyniło się w sposób naturalny do powstawania rzeźb głównie a może lepiej napisać niemal wyłącznie o charakterze sakralnym. Dlatego nie brakuje artefaktów rzeźbiarskich będących przestrzenną realizacją motywów biblijnych wcześniej pojawiających się w sztuce ikonograficznej. W obrębie rzeźb uznawanych za gotyckie widać bardzo silną tendencję do zmian - można zatem mówić o procesie dojrzewania gotyku w obrębie tej dziedziny sztuki. Proces ten zachodził od idealistycznych odwzorowań aż po pełne ekspresji przedstawienia biblijnych motywów. Początkowo także rzeźna ograniczona była do zdobień i zwieńczeń wspaniałych przedsięwzięć architektonicznych, jednak z czasem zyskała samodzielność. Jeszcze później pojawiła się postać ludzka realnych kształtów i rozmiarów, często w postaci figur nagrobnych i czy pomników ku chwale, czci i pamięci. Najsławniejsze rzeźby gotyckie to Pietà, Madonna z Dzieciątkiem na ręku, Chrystus Bolesny.

Malarstwo gotyku

Początków dorobku malarstwa włoskiego szukać należy we Włoszech, a dokładniej mówiąc we włoskiej Toskanii, gdzie za sprawą Giotto di Bondone powstały freski, będące szczytowym osiągnięciem przełomu XIII i XIV wieku. Także jego zasługą jest wykreowanie w malarstwie stylu, który określa się mianem monumentalizmu, czyli malowideł ściennych, w których zakłócone był proporcje pomiędzy wielkością naturalną a realizacją artystyczną; warto także zwrócić uwagę na szczególne potraktowanie ikonografii, zwłaszcza zaś osoby św. Franciszka z Asyżu. Może zabrzmieć to nieco dziwnie, jednak bardzo ważną rolę w malarstwie okresu gotyckiego odegrały witraże. Stało się tak za sprawą niezwykle dużych okien, które pojawiły się w czasie ewolucji stylu, czego najlepszym przykładem będą okna francuskich katedr, by wymienić w tym miejscu: Chartres, Bourges, oraz paryska St. Chapelle.

Jakby na drugim biegunie twórczości malarskiej pozostawało i kształtowało się malarstwo miniaturowe, którego twórcom udało się skutecznie zerwać z obowiązującym stylem linearnym i zacząć skutecznie wykorzystywać stylizację prezentującą przestrzeń. O tego typu realizacjach miniatur zwykło się mawiać, że pochodzą ze szkoły burgundzkiej, bowiem właśnie Burgundia stanowiła główny ośrodek malarskich prób tego rodzaju.

Kolejną odmianą niezwykle popularną w okresie gotyku były tak zwane miniatury książkowe, które zdecydowanie ciążyły w kierunku coraz bardziej szczegółowego portretowania ludzi, co można było odczytywać jako zapowiedź realistycznego malarstwa sztalugowego. To właśnie temu stylowi zawdzięczamy między innymi wieloskrzydłowe ołtarze w kościołach oraz niewielkie relikwiarzyki w domach zamożnych szlachciców, które z biegiem lat stały się całymi opowieściami biblijnymi namalowanymi na drewnie bądź płótnie. Taki styl został później określony mianem malarstwa narracyjnego.

Bez wątpienia powyżej opisane style i kierunki zasługują na uwagę, bowiem powstały w interesującym nas okresie i na pewno miały znaczący nań wpływ, jednak największe zasługi czy tez może największe znaczenie dla malarstwa gotyckiego miała tak zwana szkoła flamandzka, którą powszechnie uznaje się jako prekursorską wobec współczesnego malarstwa realistycznego. Opisanie całościowe zjawisk oraz innowacji technicznych, które stosowali jej najwybitniejsi przedstawiciele zajęłoby bardzo dużo czasu i miejsca, dlatego ograniczę się do stwierdzenia, że kształtowało się ono w okresie pierwszych rozłamów w kościele katolickim i tym samym w okresie budzącej się reformacji, zaś wśród najwybitniejszych twórców wymienię: M. Broederlama, R. Campina, H. van Eycka, J. van Eycka, H. van der Goesa, H. Memlinga). Bez wątpienia te właśnie nazwiska w sposób najbardziej znakomity przyczyniły się do pojawienia takich nazwisk w dziedzinie malarstwa jako H. Bosch, A. Durer czy M. Grunewald.

Widać zatem jak ważną rolę odegrał gotyk w tworzeniu się kolejnych stylów we wszystkich dziedzinach kultury i sztuki.