Przyczyną, dla której Mickiewicz stworzył swoje dzieło, jest jego niepokój moralny. Przez to dzieło chciał pokazać, jak bardzo tęskni za ukochaną ojczyzną, jak bardzo jest mu źle tu, na emigracji. Chciał chociaż w myślach powrócić w miejsce młodości - "kraju lat dziecinnych".

Kiedy poeta rozpoczął pracę nad nowym utworem, wcale nie myślał, że powstanie z tego tak monumentalne i poważne dzieło. Chciał stworzyć coś na wzór "Hermana i Doroty" - idylli J. W. Goethego, jednak sam stwierdził, że: "Czym innym miał być w trakcie tworzenia, a czym innym stał się w toku tworzenia".

Ważne informacje na temat powstania utworu zawarł również poeta w inwokacji i epilogu.

Stworzone przez Mickiewicza dzieło zwykło nazywać się epopeją narodową. Ale pojawia się pytanie czy on takową jest. Jak wiemy, epopeję cechuje patetyczny styl, wyrażenie patriotycznych myśli. Opisuje się w niej pewną społeczność podczas ważnego dla niej punktu historycznego. Charakterystyczny jest dla niej realizm i wielowątkowość akcji. Dlatego stwierdzić można, że Mickiewicz posłużył się wszystkimi chwytami i elementami, które potrzebne są do stworzenia eposu. Udowodnię to na poniższych argumentach.

Jeśli przyjrzymy się treści utworu, zobaczymy, że dużo miejsca zajmują w nim opisy przyrody. Ważne jest jednak, że są to niezwykłe opisy przyrody. Poeta ukazuje nam otaczającą nas przyrodę jako niezwykłą. Drzewa, zwierzęta, rzeki mają cechy prawie baśniowe. Nadaje on im również cechy istot żywych:

"Dwa stawy pochyliły ku sobie oblicza,

Jako para kochanków; prawy staw miał wody,

Gładkie i czyste jako dziewicze jagody;

Lewy, ciemniejszy nieco, jako twarz młodziana

Smagława, i już męskim puchem osypana"

Mickiewicz poprzez takie opisy świata przyrody chce pokazać i uwypuklić ludzkie uczucia i zachowania. Przykładem może być choćby utożsamienie kochanków i akwenów wodnych. W tym porównaniu jeden staw jest kobietą - spokojną i piękną, drugi natomiast mężczyzną. Takie treści skłaniają czytelnika do głębokich refleksji. Autor przy pisaniu takich opisów, wiele razy wyraża swój zachwyt i podziw dla piękna przyrody, pisze:

"...a przecież wokoło lasy! Litewskie!

Tak poważne i pełne krasy!"

W opisach przyrody Mickiewicza nie mamy jednak do czynienia tylko z pięknem i radością. Często też pokazuje on tajemniczość przyrody, która może również budzić lek. Jest tak w przypadku opisów puszczy litewskiej albo zamglonego poranka. Wielkim talentem Mickiewicza było to, że potrafił on zobaczyć i dostrzec piękno w rzeczach tak zwykłych i codziennych.

Poeta jednak nie mówi tylko o przyrodzie. Ważnym elementem jego opowieści jest również wątek społeczno-polityczny. Zachowania ludzi, ich życie i obyczaje są pokazana w bardzo realistyczny i przekonywujący sposób. Jeśli chodzi o sposób ukazania szlachty, to wydaje się, że została ona potraktowana przez niego zbyt łagodnie. Mickiewicz z pewnością świadom był jej wad, ale starał się jej wybaczyć i wytłumaczyć. Wierzył jej wartości moralne, wielka waleczność, bohaterskość i patriotyzm. Jako przykład pokazał nam Jacka Soplicę, który był zubożałym szlachcicem. Za młodu lubił hulać, pić, miał złą opinię wśród społeczeństwa Soplicowa. Później jednak przeszedł wielką przemianę. Przybył po latach do rodzinnego miejsca jako ksiądz Robak, aby porwać rodaków przeciwko zaborcy. Chciał odkupić swoje krzywdy i nie przynieść wstydu synowi. Widzimy to w jego rozmowie z Sędzią:

,,(...)Pamiętasz, że Jacek chciał do wojska słać syna,

Potem w Litwie zostawił: cóż w tym za przyczyna?

Oto w domu Ojczyźnie potrzebniejszy będzie.

Słyszałeś pewnie, o czym już gadają wszędzie,

O czym ja wiadomostki przynosiłem nieraz:

Teraz czas już powiedzieć wszystko, czas już teraz!

Ważne rzeczy, mój bracie! Wojna tuż nad nami!

Wojna o Polskę! Bracie! Będziem Polakami!"

W tym cytacie bardzo dobrze widać aspekt polityczny utworu. Nacisk położony jest na walkę o wolność, miłość do ojczyzny. Mickiewicz w swym tekście nawołuje do walki, do powstania. Daje rodakom te piękne słowa. By wprawić ich w optymizm, pokazać, że mają szanse zwycięstwa:

,, I z trąb znana piosenka ku niebu wionęła,

Marsz triumfalny: <>

<> - I wszyscy krzyknęli,

I wszyscy <> chorem okrzyknęli!" .

Według poety najważniejszymi cechami i wartościami są miłość i patriotyzm. Cechy te mogą zmienić nawet najgorszego człowieka. Spowodować, że przestanie być egoistą, a pomyśli o całym narodzie. Tak jest w przypadku mieszkańców Soplicowa. Pomimo tego, że byli ze sobą bardzo skłóceni, potrafili poderwać się do walki i zjednoczyć w obronie kraju.

Wszystkie przedstawione tu przykłady mają świadczyć, że słusznie uznaje się "Pana Tadeusza" za epos Rzeczypospolitej. Wystarczy spojrzeć na fakt jak wiele pokoleń wychowało się na tekście tego dzieła. Od powstańców, którzy walczyli z carem i Rosją, aż po lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte, kiedy to znowu musieliśmy stawić czoła "zaborcy" radzieckiemu. Nie wspominając już o latach wojen światowych. Również dziś przesłanie utworu jest jasne: powinniśmy być zawsze gotowi, żeby stanąć w obronie kraju - ojczyzny, bo ojczyzna, jak pisze poeta, to nasz druga matka:

,,O Matko Polsko! Ty tak świeżo w grobie

Złożona- nie ma sił mówić o tobie!"

,, Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie.

Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,

Kto cię stracił."

,,Dziś dla nas, w świecie nieproszonych gości,

W całej przeszłości i w całej przyszłości

Jedna już tylko jest kraina taka,

W której jest trochę szczęścia dla Polaka:

Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie

Święty i czysty jak pierwsze kochanie...."

Po przeczytaniu tych słów naszego wielkiego poety, nikt nie powinien wątpić, że "Pan Tadeusz" to nasza narodowa epopeja.