1. Roman Dmowski

Roman Dmowski urodził się w roku 1864, zmarł w roku 1939. Był współzałożycielem, czołowym przywódcą oraz ideologiem Narodowej Demokracji (zwanej też obozem Endeckim). W roku 1889 Dmowski wstąpił do Ligi Polskiej. Cztery lata później (w roku 1893), z jego inspiracji Ligę Polską przekształcono w tajną, trójzaborową Ligę Narodową. W roku 1897 Dmowski był współtwórcą Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego.

Początkowo głosił hasła demokratyczne, nacjonalistyczne oraz niepodległościowe. Z czasem, umacniając się w przekonaniu, że wielkim zagrożeniem dla interesów przyszłego państwa polskiego są Niemcy, Dmowski zrewidował swoje poglądy, włączając do nich, także postulat współpracy z Rosją. W okresie zasiadania w rosyjskiej Dumie Państwowej (lata 1907-1908), paletę głoszonych przez siebie poglądów, Dmowski poszerzył o hasła solidaryzmu społecznego oraz o przekonania antysemickie (wówczas budowane na gruncie troski o życie gospodarcze Królestwa Polskiego).

Od roku 1917 przewodził powołanemu przez siebie Komitetowi Narodowi Polskiemu w Paryżu (uznawanemu przez Zachód za oficjalną reprezentację państwa polskiego). W roku 1919 Dmowski był jednym z dwóch delegatów Polski na konferencję pokojową (obok Ignacego Paderewskiego). Po powrocie do kraju w roku 1920, Dmowski pełnił między innymi funkcję członka Rady Obrony Państwa. W roku 1923 przewodził Ministerstwu Spraw Zagranicznych w rządzie Wincentego Witosa.

Po przewrocie majowym (1926 rok) reaktywował ruch narodowo-demokratyczny, zakładając Obóz Wielkiej Polski. Ta ponad-partyjna organizacja masowa miała przeciwstawić się rządom sanacyjnym. W roku 1933 OWP zostało rozwiązane, a Dmowski zajął się działalnością twórczą, pisarską.

2. Narodowa Demokracja

Narodowa Demokracja, popularnie nazywana Endecją (od skrótu nazwy właściwej ND), była ruchem politycznym powstałym pod koniec XIX stulecia (z inicjatywy Romana Dmowskiego) i działającym na ziemiach polskich, do końca drugiej wojny światowej.

Kolejne etapy tworzenia się oraz funkcjonowania ruchu endeckiego na ziemiach polskich, w latach 1887-1947, to:

  • działalność Ligi Narodowej w latach 1887-1893
  • działalność Ligi Narodowej w latach 1893-1928
  • działalność Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego w latach 1897-1919
  • działalność Związku Ludowo-Narodowego w latach 1919-1928
  • działalność Obozu wielkiej Polski w latach 1926-1933
  • działalność Stronnictwa Narodowego w latach 1928-1947.

W ramach ruchu endeckiego działały także organizacje młodzieżowe. Należy do nich zaliczyć:

  • Młodzież Wszechpolską, działającą w latach 1922-1945
  • Ruch Młodych skupiony w OWP, działający w latach 1927-1933
  • Obóz Narodowo-Radykalny działający w roku 1934.

Obok Romana Dmowskiego czołowymi postaciami Narodowej Demokracji byli: Jan Ludwik Popławski, Zygmunt Balicki, Adam Doboszyński, Roman Rybarski, Władysław Grabski i inni.

3. Najważniejsze założenia ideowe Endecji w okresie przedwojennym:

- nacjonalizm; Dmowski mawiał bowiem: "(...) Naród jest Naszą wizytówką, więc nie dopuśćmy by znalazły się na niej jakieś plamy, by wróg dokonał zniszczeń."

- ksenofobia

- antysemityzm (początkowo wynikający z przesłanek gospodarczych potem także z przesłanek narodowościowych); o społeczności żydowskiej Dmowski zwykł był mówić: "(...) Naszym największym zagrożeniem (...) jest żydowska mniejszość narodowa, jako czynnik niszczący w społeczeństwie polskim wartości, z których jesteśmy dumni od wieków (...)"

- wrogość a nawet nienawiść wobec wszystkiego co anty-narodowe i anty-chrześcijańskie; obrazują ją następujące słowa Dmowskiego: "(...) Każdy z Nas musi dbać o podtrzymanie tradycji i religii, tym samym nie dopuścić do zakorzenienia się w Naszym kraju obcych kultur i języka."

- solidaryzm społeczny; w pismach Dmowskiego czytamy w tym względzie: "(...) Musimy krzewić solidarność narodu poprzez wszystkie dostępne środki oddziaływań, a więc towarzystwo oświaty narodowej, polskie spółki, spółdzielnie, stowarzyszenia kulturalne jak i polskie towarzystwa gimnastyczne."

- budowa silnego, nowoczesnego a nade wszystko trójzaborowego państwa polskiego, opartego na tradycji, oraz na poszanowaniu narodowej tożsamości; jak mawiał Dmowski: "(...) Naszym głównym celem politycznym jest niepodległość i stworzenie samodzielnego państwa."

- potrzeba oparcia państwa na kulcie religii katolickiej

- potrzeba współpracy z Rosją w celu odrzucenia niebezpieczeństwa oraz zagrożenia niemieckiego; o Niemcach oraz Austriakach Dmowski pisze w jednym ze swych pism: "(...) Nikomu nie należy ufać; każdy Niemiec, Austriak (...) chcą pozbyć się silnego przeciwnika jakim jesteśmy My i będą próbować tego wielokrotnie."

- funkcjonowanie gospodarki w oparciu o zasadę powszechnej własności prywatnej

- niechęć do obcego kapitału inwestycyjnego.