Kreta (z gr. Κρήτη od słowa krateia - silna) jest jedną z największych wysp położonych na Morzu Śródziemnym (jej powierzchnia wynosi: 8200 km² ). Między 3000 a 1400 r. p.n.e. stała się ona kolebką bogatej kultury, być może pierwszej na kontynencie europejskim. Badania nad historią Krety datują się od wykopalisk, prowadzonych począwszy od roku 1900 przez Arthura Evansa, który odkrył pałac w Knossos, a tym samym wydobył na światło dzienne nieznaną cywilizację. Dokładne poznanie historii Krety nie jest możliwe. Podstawowy problem stanowi niemożność ustalenia chronologii absolutnej, odnoszącej się do całego okresu brązu na terenie Grecji ( lata 2600 - 1000 p.n.e.). Dla chronologii względnej punktów odniesienia szuka się w historii budowy i zniszczenia pałacu w Knossos, a także w datowaniu naczyń ceramicznych, które można powiązać z lepiej datowanymi egipskimi obiektami ceramicznymi. W trackie wykopalisk na Krecie znaleziono obok naczyń kreteńskich m.in. wazy egipskie. Podobnie w Egipcie i na Bliskim wschodzie znajdowano ceramikę kreteńską. Do dziś zagadkowe jest nagłe zniknięcie kultury minojskiej (nazwana tak przez Arthura Evansa od imienia legendarnego króla Minosa). Zapomniano o niej aż do schyłku XIX wieku. Tylko Egipcjanie, mieszkańcy Mezopotamii i Grecji zachowali wspomnienie o Minosie, władcy Krety i założycielu morskiego imperium, obejmującego całe Morze Egejskie (wspominał o nim Plutarch z Cheronei, grecki autor "Żywotów sławnych mężów"). Homer wspominał o stu miastach na Krecie. Dopiero prowadzone przez Anglika Evansa prace wykopaliskowe potwierdziły starożytne przekazy o cywilizacji kreteńskiej. Kreta była zamieszkana już w neolicie. Pochodzenie ludności kreteńskiej nie jest znane. Prawdopodobnie pierwsi osadnicy przybyli ok. 7000 r. p.n.e. z Azji Mniejszej. Nie wiadomo, jak siebie samych nazywali mieszkańcy Krety. Egipcjanie nazywali ich "Keftiu", natomiast współcześnie określa się ich mianem Minojczyków. W III tysiącleciu p.n.e. Kreta stała się aktywnym ośrodkiem produkcji i obróbki brązu, który eksportowano w dużych ilościach. Już ok. 2500 r. p.n.e. istniały stosunki handlowe z Cykladami, Azją Mniejszą, Grecją i Egiptem. W wyniku handlu morskiego kraj bogaci się i w połowie wczesnego okresu minojskiego (tzw. okres przedpałacowy, 2600 - 2000 r. p.n.e.), tj. ok. 2300 r. p.n.e. zaczyna się rozkwit kulturalny i gospodarczy wyspy. Rozwojowi sprzyjało zniszczenie Troi położonej w północno - zachodniej części Azji Mniejszej ok. 2200 p.n.e. W tym okresie Kreteńczycy dysponowali już flotą, którą stale rozbudowywali, a która w następnych wiekach opanowała wschodnią część basenu Morza Śródziemnego. Kreteńczycy żeglowali na długich i wąskich łodziach o wzniesionym dziobie (wiemy o ich wyglądzie z odcisków pieczęci, które ukazują statki kreteńskie). Mieszkańcy wyspy zajmowali się hodowlą bydła, rybołówstwem, myślistwem i uprawą roli. O stale wzrastającej potędze Krety świadczyć może rozpoczęcie około roku 2000 p.n.e. budowy pałaców. Tym samym kultura minojska wkroczyła w szczytową fazę rozwoju, która przypada da okres między 2000 a 1750 r. p.n.e. Na Krecie odkryto pięć pałaców (Knossos, Kato Zakro, Malia, Faistos i Hagia Triada). Wszystkie zostały zbudowane według tego samego planu. W centrum znajdował się odkryty prostokątny dziedziniec skierowany na północ - południe. Wokół niego znajdowała się duża liczba sal, służących jako magazyny, warsztaty rzemieślnicze i składy miedzi lub brązu. Budowle te, ze swoimi licznymi rozgałęzieniami i przybudówkami przypominały labirynty. Nie były one umocnione (brak fortyfikacji), co może świadczyć o pokojowym charakterze kultury minojskiej. Pałace pełniły ważną rolę. Były nie tylko siedzibą władcy i ośrodkiem polityczno - religijnym, ale także gospodarczych. Były siedzibą administracji dla obszarów, do których należały wsie i inne osiedla, zapewniające pałacowi dochody. Istnienie pałaców świadczy o tym, że na Krecie istniała nieźle rozwinięta i centralnie kierowana gospodarka. Chłopi, rzemieślnicy, a także artyści dostarczali swoje produkty do pałacu, który był głównym spichlerzem. W pitosach, czyli wielkich glinianych naczyniach, przechowywano oliwę z oliwek, wino i zboże, które to, zależnie od potrzeb, rozdzielano ludności. Dobra zatem ściśle reglamentowano, kontrolując tym samym życie miejscowej ludności. W pałacu ustalano cenę towarów i ich dalsze przeznaczenie. Rejestrowaniem towaru (pod względem rodzajowym i ilościowym) zajmowała się rachunkowość pałacowa. Istnienie takiej scentralizowanej gospodarki świadczy o tym, że społeczeństwo kreteńskie było zhierarchizowane. Najsłynniejszym przykładem architektury pałacowej jest Knossos. To właśnie z ośrodków pałacowych rozchodził się handel kreteński. Transport ułatwiała sieć brukowanych dróg, z których najważniejsza była ta biegnąca z Knossos na południe wyspy. Stamtąd szlak handlowy biegł do Egiptu, a także na Zachód, na wybrzeże syryjskie (port Ugarit, północna Fenicja), a także na ląd grecki, gdzie Kreteńczycy wywarli także silny wpływ polityczny. Handel morski był prowadzony za pośrednictwem faktorii i portów przeładunkowych. Obok oliwy i zbóż przedmiotem eksportu były również m.in. przedmioty sztuki i ceramika. Z Egiptu, Azji Mniejszej, Cypru i Grecji sprowadzano surowce oraz złoto i srebro, kość słoniową niezbędne do produkcji waz, broni, szkła i ozdób. We wzbogaconych handlem miastach budowano kilkupiętrowe, wyposażone w łazienki, domy z balkonami i tarasami. Ulice były brukowane, a ścieki odprowadzano kanałami. Nie wiadomo jaki był na Krecie system władzy: czy władza skupiona była w rękach monarchy, czy był to władca teokratyczny? Nie znamy też struktury społecznej kultury minojskiej. Nie wiemy czy istniała warstwa średnia. Na podstawie częstych wyobrażeń kobiecych w malarstwie kreteńskim (freski) oraz w postaci glinianych figurek i na kamiennych pieczęciach przypuszcza się, że w społeczeństwie kreteńskim kobiety cieszyły się dość wysoką rangą społeczną, a ich pozycja była znacznie wyższa niż było to później w Grecji. Dzięki zachowanym wizerunkom wiemy też, że kobiety ubierały się w spódnice z falbanami i gorsety z głębokim wycięciem. Stosowały makijaż i przyozdabiały się kunsztowną biżuterią. Nawet w wierzeniach najważniejsze miejsce zajmowało bóstwo żeńskie. Jak się przypuszcza była to bogini - matka, która była bóstwem płodności, zwierząt, gór i ziemi. Wielką Matkę z Krety czczono, pod różnymi nazwami, w całym rejonie śródziemnomorskim. Ku jej czci odbywał się taniec kultowy, który miał szczególne znaczenie w obrzędach. Przedstawiana jako bogini z wężami była symbolem odnowy życia. Wiedzę o religii i kulcie czerpie się jedynie z przedstawień ikonograficznych, które są niezwykle trudne do interpretacji. Częściej niż kapłanów przedstawiano kapłanki. Freski przynoszą liczne przedstawienia bóstw w ludzkiej postaci, przeważnie są to bóstwa żeńskie. Początkowo nie istniały żadne posągi kultowe, dopiero z czasem pojawiły się tak zwane idole. Bóstwa czczono w sanktuariach, w świętych grotach (na przykład w grocie Kamares), w górach i na wolnej przestrzeni (kult drzew). Za symbol religijny uznawany był wizerunek rogów i topór, służący do zabijania zwierząt ofiarnych. Prawdopodobnie znaczenie kultowe miały też igrzyska z bykiem, w trakcie których akrobaci obojga płci dokonywali na nim gimnastycznych wyczynów. Ponieważ Kreteńczycy byli kupcami i handlarzami, a magazynowane w pałacach towary trzeba było w jakiś sposób skatalogować, kultura minojska korzystała z pisma. Do jego powstania doprowadziły potrzeby administracji i księgowości. Początkowo było to pismo obrazkowe, a następnie hieroglificzne. Z niego wywodzi się pismo linearne A, którym posługiwano się w starożytnej Krecie. Było ono w użyciu prawdopodobnie od ok. XVII w. p.n.e. Prawdopodobnie używano go tylko w najstarszych miastach Krety, jak na przykład Knossos i Fajstos. Ten rodzaj pisma został w zasadzie odczytany - wiadomo jakie dźwięki oznaczają poszczególne symbole. Jednak ponieważ uczeni nie znają języka, jakim posługiwali się starożytni Kreteńczycy, nie da się zatem zrozumieć zapisanych tym pismem tekstów. Istnieją naukowe przypuszczenia, że język ten mógł być przodkiem starożytnej greki. Nie ma na to jednak żadnych dowodów. W trakcie wykopalisk archeologicznych w Knossos znaleziono m.in. tabliczki gliniane, z dwoma różnymi rodzajami pisma, starszego (linearne A) i młodszego (linearne B). W 1952 r. pismo linearne B udało się odczytać Michaelowi Ventrisowi, przy udziale Johna Chadwicka. Pismo to powstało na Krecie w połowie XV w. p.n.e. i zastąpiło wcześniejsze pismo linearne A. Wydaje się, że zmiana ta nastąpiła za sprawą Achajów (Mykeńczyków), którzy około 1450 r. p.n.e. opanowali Knossos. Achajowie używali wczesnego dialektu języka greckiego i to prawdopodobnie oni przekształcili dawniejsze pismo linearne A w nowy system (linearne B), który był przystosowany do ich języka. Możliwe też, że pismo powstało w wyniku ekspansji Kreteńczyków na inne ludy, która pociągnęła za sobą konieczność uproszczenia dotychczasowego systemu linearnego. Pismo linearne B składało się z około 90 znaków sylabicznych i niewielkiej ilości ideogramów. Jednym z największych piśmienniczych zabytków kultury minojskiej jest słynny dysk z Fajstos, pokryty pismem przypominającym pismo linearne A. Powstanie tego dysku o średnicy około 16 cm datowane jest na okres pomiędzy 1650 a 1600 r. p.n.e. Około roku 1700 p.n.e. silne trzęsienia ziemi i wywołane nimi rozległe pożary zniszczyły wielkie pałace Krety. Kreteńczykom udało się odbudować pałace i powiększyć. Stały się one jeszcze wspanialsze. Cywilizacja minojska przeżywała ponowny rozkwit. Udało się jej zdominować niezależną dotąd kulturę Cyklad (wysp na Morzu Egejskim), która od dłuższego czasu chyliła się ku upadkowi. Kreteńczycy zdołali też usprawnić administrację i rozszerzyć handel. XVI w. p.n.e. to szczyt potęgi Krety: jej faktorie handlowe powstawały na Kyterze, Melos, Eginie, Keos, Terze, Rodos i w Milecie. Na wschodzie wpływy minojskie sięgnęły do państwa Mitanni na obszarach Mezopotamii, natomiast na zachodzie Kreteńczycy dotarli do Wysp Liparyjskich. Około połowy XV w. p.n.e. nastąpił najazd Achajów z lądu, który zapoczątkował zmierzch kultury minojskiej. Od tego czasu datują się wpływy mykeńskie. Widoczne jest między innymi w pochówkach. Zmarłych zaczęto chować z bronią, co wcześniej nie było praktykowane. Zmienił się tez styl artystyczny. Nie znane są dokładne przyczyny utraty przez Kretę znaczenia. Być może przyczyną tego był wielki wybuch wulkaniczny na odległej o 160 km od brzegów Krety wyspie There (Santorin), co miało miejsce ok. 1500 r. p.n.e. Jak się przypuszcza około 1425 r. trzęsienie ziemi zniszczyło pałac w Knossos. Tym razem pałacu już nie odbudowano, a cywilizacja minojska stopniowo popadła w zapomnienie.
