Wszystkie polskie powstania – kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe wywoływały odzew wśród Litwinów, którzy solidaryzując się z Polakami sięgali po broń. Owa wspólnota celów ukształtowała pogląd określający mieszkańców Litwy w XIX wieku jako spolonizowanych obywateli byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, kulturowo silnie związanych z Polską, a względem Litwy odczuwających tylko sentymenty.
Właściwą litewskość natomiast miała zachować warstwa chłopska, szczególnie na Żmudzi. Tak było rzeczywiście. Włościanie używali wyłącznie języka litewskiego i pielęgnowali stare obyczaje, co nie wykluczało faktu, że także część szlachty zamieszkująca ziemie litewskie żywo interesowała się kulturą i folklorem litewskim i z sympatią odnosiła się do ich rozwoju.
Pod koniec XIX wieku pojawiła się nowa inteligencja litewska wywodząca się z chłopów, która w zdecydowany sposób zaczęła manifestować swoja odrębność narodową, kulturową, a także polityczną, co okazało się być równoznaczne z wrogim stosunkiem do Polaków. Utworzyli oni Towarzystwo Miłośników Litwy i w latach 1883-1886 zaczęli wydawać w Ragnecie, a potem w Tylży czasopismo litewskie „Auszra” („Zorza”). Propagowała ona rozwój kultury litewskiej i zespolenie narodowe Litwinów(choć nie było mowy o niepodległości, a wobec Rosji zajmowała pozycję ugodową), a także poruszała problemy społeczno-gospodarcze. W piśmie tworzono podwaliny litewskiego języka pisanego. Założycielem „Auszry” był Jonas Basanavicius, duchowy ojciec odrodzenia narodowego Litwinów reprezentujący poglądy utopijno-romantyczne. Wspólpracował z nim Jonas Sliupas, radykał o poglądach socjalistycznych. Stanowisko pisma wobec Polaków było bardzo jednoznaczne. Nawoływało do wyzwolenia Litwy spod wpływów polskich, idealizowało Litwę Mendoga i Giedymina i negatywnie oceniało unię z Polską.
W 1884r. Sliupas napisał artykuł, w którym przedstawiał „upadek moralny Polski” i prosił warszawskiego gubernatora o zgodę na druk w języku litewskim, obiecując „moralne zespolenie Litwy z Rosją”. Do obrony strony polskiej przystąpił „Dziennik Poznański”oskarżając Litwinów o zdradę we wspólnej walce z carskim zaborcom.
Polacy wyrazili opinię, iż Litwini stanowią część narodu polskiego, co wywołało gwałtowny sprzeciw, podkreślenie litewskiego pochodzenia m.in. Mickiewicza, Kościuszki, Kopernika oraz sformułowanie litewskich roszczeń terytorialnych (Wilno, Grodno, Suwałki, Białystok).Konflikt narastał, a argumenty wówczas przytaczane pojawiły się także w następnych latach. Mimo różnicy poglądów część Polaków życzliwie odnosiła się do litewskiego ruchu. W 1886 zaprzestano wydawania „Auszry” z powodu nieprzychylnego stanowiska kleru. W zamian pojawiło się pismo „Szwiesa” (Światło) propagujące poglądy konserwatywne, które jednakże nie odpowiadały młodej inteligencji pochodzenia chłopskiego zaczynającej dostrzegać potrzebę walki o demokrację, swobody obywatelskie, a następnie niepodległość Litwy.
Założenie przez Vincasa Kudirkę w 1888 r. w Warszawie Towarzystwa Lietuva, które wraz z młodzieżą litewską z Moskwy i Petersburga zaczęło wydawać najpierw w Ragnecie, a potem w Tylży pismo„Varpas”(Dzwon), można uznać za początek litewskiego ruchu. Ukazywało się do 1906 roku poruszając kwestie społeczno- - narodowe Litwinów i tym samym odgrywając ważną rolę w manifestowaniu odrębności narodu litewskiego. Chcieli szerzyć oświatę i oddzielić państwo od religii, czyli litewskość od katolicyzmu. Około roku 1890 rozwijający się ruch tożsamości narodowej Litwinów przekształcił się w ruch narodowo- wyzwoleńczy o trzech kierunkach politycznych.
Wśród młodych księży i kleryków wytworzył się kierunek narodowo- klerykalny, którego czołowymi przedstawicielami byli księża K. Pakalniskis, J. Angrabaitis i J. Tumas- Vaizgantas, a centralnym ośrodkiem seminarium duchowne w Kownie. Założone przez nich pismo „Przegląd Żmudzki i Litewski ”wydawane w Tylży od 1889 r. łączyło
dążenia narodowe Litwinów z interesami kościoła katolickiego pod dewizą „litewskość i katolicyzm”. Na łamach pisma ukazywały się także artykuły o wątkach antysemickich, antypolskich i antycarskich. W latach 1894 – 1904 pod kierunkiem ks. J.Tumasa działało pismo „Tevynes Sargas” (Stróż Ojczyzny) hołdujące zasadzie„Kościół podtrzymuje narodowość, narodowość podtrzymuje Kościół”. Cara rosyjskiego nazywało prawowitym władcą Litwy,a wobec Polaków odnosiło się szczególnie nieprzyjaźnie nazywając polskie ziemiaństwo „wyrodnymi” Litwinami.
Kierunek narodowo – demokratyczny skupiał się wokół pisma „Varpas” ukazującego się do 1906 roku. „Varpnicy” tworzyli organizację społeczno – polityczną o charakterze demokratycznym ,grupowali ludzi o różnych przekonaniach .Czołowymi działaczami byli V.Kudrika, J.Bagdonas, K.Grinius, J.Saulys. Odrzucali oni możliwość współpracy z caratem i dążyli do sojuszu litewsko – polskiego w walce z zaborcą. Podkreślali potrzebę rozwoju kulturalnego Litwy i zaspokojenia potrzeb społecznych. Ruch powoli nabierał charakteru niepodległościowego i nacjonalistycznego, aż w końcu w1902 r. utworzono Litewską Demokratyczną Partię,która sformułowała postulaty uzyskania niepodległości i sprawiedliwego podziału ziemi dla mieszkańców Litwy. Pojawiły się także hasła nacjonalistyczne „Litwa dla Litwinów” zapowiadające dalszy rozwój konfliktu litewsko – - polskiego.
Kierunek socjalistyczny związany był z europejskim ruchem socjalistycznym stworzonym przez Marksa i Engelsa. Entuzjaści idei socjalistycznej rekrutowali się głównie spośród wileńskiej młodzieży polskiej i żydowskiej. Ich program zakładał wyzwolenie mas ludowych spod jarzma caratu i ucisku społecznego. Utrzymywali kontakty z działającym w Rosji ruchem narodnickim i Polską Partią Socjalistyczno-Rewolucyjną „Proletariat”.
W 1883r podobnie jak w Polsce socjaliści litewscy wydali manifest wzywający do oddania ziemi chłopom, a fabryk robotnikom. W Wilnie działało kółko „Proletariat ” agitujące robotników, a w 1887r. powstały pierwsze robotnicze kółka socjalistyczne walczące o poprawę warunków robotników i skupiające głównie Żydów. Owe koła miały charakter tajny, gdyż ze względu na rewolucyjność poglądów były tropione prze carską policję. Wspólnym wysiłkiem różnych kół udało się Morawskiemu i Domaszewiczu założyć Litewską Socjal-Demokratyczną Partię, która walczyła o ustrój socjalistyczny opierający się na demokratycznej Rzeczypospolitej składającej się Litwy, Polski i innych sfederowanych narodów. Program ten został ostro skrytykowany przez Dzierżyńskiego, co doprowadziło do utworzenia w 1896 r. obok LSDP Związku Robotniczego. Na terenie Wilna działała również założona w 1892 r. przez przyszłego Marszałka II Rzeczypospolitej, Józefa Piłsudskiego, Polska Partia Socjalistyczna opierająca się na inteligencji i domagająca się niepodległości oraz stworzona przez Dzierżyńskiego Socjal – Demokracja Królestwa Polskiego i Litwy z dwoma komitetami centralnymi ,jednym dla Polski ,drugim dla Litwy.
Duża liczba partii spowodowała podział ruchu na dwa obozy: lewicowy z SDKPiL oraz prawicowy z LSDP i PPS. N początku XX w. dominować zaczęła LSDP. Główni działacze: V.Sirutavicius, A.Janulaitis, P. Suknolewicz i V. Mickievicius – Kapsukas głosili konieczność utworzenia demokratycznej republiki litewskiej i powiązania polskojęzycznego proletariatu z proletariatem litewskim. Działalność rozwinęli na terenie Litwy i Suwalszczyzny w przyszłości zamierzając podporządkować polski proletariat Litwinom.
Na rozbudzenie świadomości narodowej, a potem dążeń niepodległościowych miało wpływ ożywienie kulturalne towarzyszące ożywieniu gospodarczemu na Litwie pod koniec XIX w. Zastój gospodarczy spowodowany represjami carskimi po powstaniu styczniowym został przezwyciężony. Rosła liczba dużych gospodarstw rolnych, ale z drugiej strony powiększała się też ilość bezrolnych. Doprowadziło to do zaostrzenia konfliktu pomiędzy biedotą a zamożnym chłopstwem, które cieszyło się poparciem bogatego ziemiaństwa i Kościoła katolickiego .Wdzięczni chłopi po zdobyciu wykształcenia stawali się zwolennikami nurtu narodowo – klerykalnego, wymierzonego przeciw Polakom. Kościół odegrał znaczną rolę w kształtowaniu niechętnego stosunku Litwinów do Polaków poprzez angażowanie się w konflikty na wsiach, gdzie mieszkało pod koniec XIX w. aż 86 % Litwinów
Choć nadal obowiązywał zakaz używania języka litewskiego, nastąpił niebywały rozwój piśmiennictwa. Czasopisma były wydawane za granicą, głównie w Prusach, i wysiłkami Towarzystwa Miłośników Litwy przemycane do kraju. Największą popularnością cieszyły się „Auszra”, „Varpas”, „Przegląd Żmudzki i Litewski”, „Tevynes Sargas”, „Szwiesa”, „Apszvieta” (Oświata), „Vienybe Lietuvninku” (Jedność Litwinów). Nie trzeba podkreślać ich ogromnego wpływu na wzrost świadomości narodowej Litwinów.
W 1901 r. ukazała się gramatyka litewska opracowana przez J. Jablonskisa, która stała się podstawą współczesnej pisowni i gramatyki języka litewskiego. Tworzyli pisarze tacy jak A. From – Guzutis,V.Pietaris, V.Kudirka – autor wiersza „Lietuva tevyne musu” (Litwo,ojczyzno nasza), który stał się później hymnem państwowym Litwy oraz poeci ks. J.Maciulis, ks. A. Wienożyński, autor zbioru „Lietuvos tevynes dajnos” (Pieśni ojczyzny Litwy).
Zwiększyło się zainteresowanie kulturą ludową, którą zaczęto intensywnie badać. Jan i Antoni Juszkiewiczowie zebrali ponad 300 dajn i wydali je w 3- tomowej pracy „Letuviskos dainos”(Dajny litewskie).Oprócz tego gromadzili litewskie pieśni i melodie ludowe. Pracę ich kontynuował J. Basanavicius, który wydawał tomy opowieści, dajn i bajek litewskich.
Niebezpieczną dystrybucją książek i czasopism na terenie Litwy zajmowały się po uprzednim udanym przemyceniu ich przez tzw. książkonoszów przez granicę specjalne kółka prowadzące także akcję kształcenia. Wielkość kar za tę działalność wahała się od grzywny do zesłania w głąb Rosji.
Szykany władz carskich z powodu krzewienia kultury i oświaty dotykały zarówno Litwinów jak i Polaków, o czym świadczy głośna akcja pacyfikacyjna w Krożach na Żmudzi w 1893 r. Na decyzję władz carskich o zamknięciu kościoła katolickiego okoliczna ludność polska i litewska odpowiedziała jego okupacją. M.in. Polacy tacy jak bogaty ziemianin
P. Przeciszewski udzielali pomocy i dostarczali wyżywienie okupującym. Na rozkaz kowieńskiego gubernatora Klingerberga wojsko spacyfikowało zgromadzony w kościele tłum. Zginęło kilku mieszkańców, wielu zostało rannych, wszystkich uczestników okupacji pociągnięto do odpowiedzialności sądowej. Wypadki w Krożach odbiły się szerokim echem na Litwie i podziałały mobilizująco na stawiających opór rusyfikacji. Uwieńczeniem starań Litwinów było zniesienie w 1904 r. zakazu używania języka litewskiego, który na równi z językiem rosyjskim, polskim i łacińskim stał się pełnoprawnym językiem na Litwie.
Oprócz Litwinów najliczniejszą grupę narodowościową na ziemiach litewskich stanowili Polacy. Na przełomie XIX / XX ziemię wileńską zamieszkiwało bardzo dużo Polaków. W Wilnie Litwini stanowili tylko 2% mieszkańców! Natomiast na Żmudzi Polacy znajdowali się w mniejszości, choć trzymali w swoich rękach większość majątków ziemskich Od XVII do XIX w. Litwa swój ustrój i stosunki społeczne wzorowała na Polsce szlacheckiej.
Dlatego odradzająca się narodowość litewska, której duch zachował się w kulturze ludowej, przeciwstawiała się Litwie szlacheckiej. Kompleks polski spowodował, że Litwini oparli swoje odrodzenie narodowe na warstwie ludowej. Można powiedzieć, że elit stricte litewskich nigdy nie było, nawet Radziwiłłowie, Sapiehowie twierdzący, że są Litwinami, mówili, myśleli i pisali po polsku. Dlatego nowa inteligencja litewska wywodziła się z chłopstwa
i była silnie związana z Kościołem katolickim. Księża pochodzący z bogatych chłopów odegrali ważną rolę w rozbudzaniu tożsamości narodowej Litwinów poprzez rozwijanie nacjonalizmu litewskiego. Pod koniec XIX w. Kościół katolicki stał się instytucją wrogą wobec Polaków. W parafiach mieszanych wkrótce pojawił się problem wyboru języka, w którym będzie prowadzone nabożeństwo. Żadna ze stron nie chciała pójść na ustępstwa, a konflikt podsycały artykuły księży litewskich wyrażających opinię, iż szlachta polska to spolszczeni Litwini, których powinnością jest solidarność z narodem litewskim. Niezgoda ujawniała się także na podłożu społecznym, gdyż większość majątków znajdowała się w rękach polskich.
Demokraci litewscy natomiast uważali, iż sojusz polsko – litewski jest niezbędny do walki z caratem ,ale podkreślali prawo Litwinów do decydowania o swoim losie, tworzenia w przyszłości niezależnego państwa utrzymującego dobre stosunki z Polską. Mimo przyjaznych deklaracji stosunki polsko – litewskie nieustannie się pogarszały.
Litwini umacniali swoją świadomość narodową jednocześnie doświadczając brutalnej rusyfikacji .Bogaci właściciele ziemscy, dyrektorzy warsztatów i fabryk cierpieli z powodu przekupstwa urzędników i złej organizacji życia gospodarczego, chłopi ciężko pracowali, żeby zapłacić podatki, robotnicy byli wyzyskiwani, a inteligencja domagała się swobód obywatelskich. Taka sytuacja musiała nieuchronnie doprowadzić do wybuchu buntu na Litwie. Car Mikołaj nie rozumiał potrzeby unowocześnienia struktury państwa i zamiast przeprowadzić reformy zaangażował się w wojnę z Japonią. Nieudolność armii rosyjskiej, która zaczęła ponosić klęski, wstrząsnęła państwem rosyjskim i przyspieszyła wystąpienia rewolucyjne. 9 stycznia1905 roku w Petersburgu doszło do krwawej pacyfikacji demonstracji robotników domagających się poprawy swego bytu. W wyniku tych zajść, nazwanych „Krwawą niedzielą”, zginęło ponad tysiąc ludzi, co nasiliło protesty w całym państwie rosyjskim. Na Litwie partie robotnicze wezwały do strajków, które objęły Wilno, Kowno, również i Szawle.
Solidaryzując się z rosyjskimi robotnikami i wzywając carat do zakończenia wojny Litewska Socjal – Demokratyczna Partia wydała odezwę do robotników z żądaniami zniesienia ucisku i ustaw wyjątkowych, uwolnienia skazanych za przekonania polityczne, poszanowania praw osobistych oraz wolności słowa, wyznania, stowarzyszeń, zebrań i strajków. LSDP planowała odrębność Litwy. Sejm miał obradować w Wilnie, a w jego skład mieli wejść przedstawiciele całej ludności Litwy. Inne partie działające na Litwie (SDKPiL, SDPRR, Bund) wystąpiły z podobnymi żądaniami. Strajki z miast przenosiły się stopniowo na wieś, gdzie przybierały najczęściej formę wieców, na których wysuwano chłopskie postulaty. Chłopi domagali się pełnego samorządu złożonego z ich przedstawicieli, wprowadzenia języka litewskiego do szkół wiejskich, wolności słowa, druku, zebrań oraz ukrócenia bezkarności policji carskiej. Jako odpowiedz na brutalne rozpędzenie pochodów pierwszomajowych w całym państwie rosyjskim (Petersburg, Warszawa, Wilno, Kowno i inne) LSDP zmieniła swój program chcąc stać się partią jednoczącą wszystkie narodowości na Litwie. W programie zwanym Manifestem wezwała do obalenia caratu, usunięcia z Litwy całego carskiego aparatu państwowo – policyjnego oraz ustanowienia wolnej Litwy. Jesienią 1905 r. przeszła przez Litwę kolejna fala strajków. W październiku w Wilnie doszło do starć strajkujących robotników z wojskiem carskim, w wyniku których zginęli ludzie, a manifestacje przybrały charakter antycarski i niepodległościowy. Na wsiach chłopi wypędzali urzędników carskich, nauczycieli rosyjskich i znienawidzoną policję. Dochodziło również do starć pomiędzy właścicielami ziemskimi a biedotą wiejską, do napadów i podpaleń dworów. Wyższa hierarchia kościelna odcięła się od rewolucji, ale niższe warstwy kleru, część inteligencji i nacjonaliści starali się wykorzystać wystąpienia do celów narodowych.
Grupa nacjonalistów litewskich na czele z J.Basanaviciusem w październiku 1905 roku wystąpiła do cara z memorandum w sprawie autonomii Litwy i wydala „Odezwę do narodu litewskiego” w kwestii zwołania zjazdu w Wilnie, który odbył się w listopadzie 1905 roku z frekwencją przekraczającą 2000 przedstawicieli z całej Litwy. Nazwano go Sejmem Wileńskim, a rezultatem m.in. było zezwolenie przez gubernatora wileńskiego A.Freze na wprowadzenie języka litewskiego do szkół początkowych i samorządów gminnych.
Zakończenie wojny z Japonią w 1905 r. spowodowało przerzucenie wojsk rosyjskich, więc w grudniu udało im się stłumić rewolucyjne wrzenie na Litwie. Po rewolucji 1905 r. i represjach carskich część społeczeństwa zaczęła szukać tymczasowej ugody z caratem, by zapewnić rozwój kulturalny, edukacyjny i gospodarczy kraju. Na pewno oddziaływały na Litwinów w jakimś stopniu hasła „pracy organicznej” głoszone w Polsce. Szybko się ziściły nadzieje na ożywienie gospodarcze, którego szczyt przypadł na lata 1910 -1912.
Do wybuchu I wojny światowej na Litwie działały cztery opcje polityczne: LSDP, LDP, narodowcy oraz klerykałowie. Największym ugrupowaniem była LSDP, która w 1907r. wchłonęła PPS. LSDP dzieliła się na dwa prądy: federacyjny i autonomiczny. Przedstawiciele kierunku federacyjnego chcieli niepodległej Litwy pozostającej w federacji z sąsiadującymi krajami: Polską, Białorusią i Łotwą, a głównymi zwolennikami tego nurtu byli S. Kairys, V. Kapsuskas i A. Domaszewicz. Autonomiści natomiast przyszłość Litwy widzieli w ramach państwa rosyjskiego z zagwarantowanymi swobodami demokratycznymi. Wyrazicielami tego prądu byli: Z. Angarietis i V. Sirutavicius. Poglądy partii propagowały pisma „Visuomene”(Społeczeństwo) i „Vilnis”(Fala).
Partia ludowo- demokratyczna LDP dążyła w bliskiej perspektywie do szerokiej autonomii, a w przyszłości do pełnej niepodległości Litwy z konstytucją gwarantującą prawa wszystkim narodowościom. Przedstawicielami LDP byli A. Bulota, J. Saulys oraz M. Slezevicius. Program partii rozpowszechniały pisma „Lietuvos Ukininkas”(Rolnik litewski), „Lietuvos Zinios”(Wiadomości Litewskie).
J. Basanavicius założył po rewolucji 1905 r. partię narodowo – demokratyczną, której zaczął przewodzić. Ugrupowanie zamierzało realizować tzw. realną politykę narodową, czyli utrzymywać litewskość kraju, rozwijać samorząd, oświatę oraz podnosić byt materialny Litwinów. Nacjonalizm, którym się kierowali, wymierzony był w Polaków. Głównymi działaczami narodowców byli A. Smetona i A.Voldemaras. Ich program głosiło m.in. pismo „Vairas”(Ster).
Klerykałowie domagali się autonomii dla Litwy, wprowadzenia języka litewskiego do szkół i kościołów, równości praw obywatelskich oraz ładu moralnego w narodzie. Do wybijających się działaczy należeli księża A. Dambrauskas- Jakstas i J. Maciulis – Maironis, którzy zamierzali utworzyć związek chrześcijańsko – demokratyczny opierający się na grupie zamożnego chłopstwa. Wyższa hierarchia kościelna również angażowała się w działalność polityczną, czego przykładem jest założenie przez biskupa wileńskiego Stronnictwa Konstytucyjno – Katolickiego. Klerykałowie najbardziej aktywnie prowadzili działalność propagandową i wydawniczą wśród robotników miejskich i na wsi. Poglądy swoje wyrażali poprzez pisma „Draugija”(Towarzystwo) i „Saltinis”(Źródło).
Rewolucja 1905 roku na ziemiach litewskich to okres prawdziwego przełomu kulturowego, spowodowanego zezwoleniem na druk w języku litewskim. Kultura polska wychodzi z podziemi, ale nie uzyskuje uprzywilejowanej pozycji. W Wilnie pojawia się prasa polska m.in.. w 1905 r. ukazuje się „Kurier litewski” wydawany przez polskojęzycznych Litwinów. Wraca do rodzinnego miasta Mickiewicza teatr polski. W 1906 r. zaczyna być wydawane z nakładem 10 tys. pismo „Nasza dola”( które później zmienia nazwę na „Nasza niwa”). 6 tys. egzemplarzy ukazuje się cyrylicą ,a 4 tys. łaciną. Jednym słowem Wilno staje się ważnym ośrodkiem kultury polskiej.
Wielu poetów i pisarzy takich jak J. Janonis,V. Kreve – Mickievicius,T. Maironis czy J. Herbaczewski zaczęło tworzyć w języku litewskim. Aktywnie działali rzeźbiarze (P.Rimsa, J. Zikaras), malarze (A. Zmuidzinavicius, M. Ciurlionis) i muzycy (M. Petrauskas,J.Tallat), którzy założyli w 1907 r. Towarzystwo Sztuki Litewskiej.
Litwa nie posiadała szkoły wyższej, dlatego młodzież musiała korzystać z uczelni zagranicznych, głównie rosyjskich i polskich. Mimo tego nauka litewska po roku 1907 zaczęła się rozwijać. Z inicjatywy J. Basanaviciusa powołano w Wilnie Litewskie Towarzystwo Naukowe skupiające ludzi zajmujących się dziejami Litwy, historią języka i literaturą litewską. W 1907 roku w Wilnie założone zostało także polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauki działające prężniej niż litewskie stowarzyszenie.
Dziesięciolecie po rewolucji 1905 roku stało się okresem narastania konfliktu polsko – litewskiego. Inspirowani przez narodowców Litwini występowali o swoje prawa, żądając ukrócenia polskich wpływów. Rozpoczęły się konflikty dotyczące kwestii używania języka w nabożeństwach. Dochodziło nawet do bójek, czego przykładem było starcie w kościele w Berżnikach, w wyniku którego władze zamknęły kościół. Podobne wypadki często zdarzały się na Wileńszczyźnie, a ludzie odwoływali się nawet do Watykanu. Odradzająca się Litwa czuła obowiązek walki z polonizacją swoich mieszkańców, a Polacy mieszkający na Litwie uważali się za część narodu polskiego. Nacjonaliści litewscy starali się traktować spór jako wewnętrzną sprawę Litwinów, dlatego rozgłaszano, iż Polacy zamieszkujący ziemie litewskie to Litwini mówiący po polsku. Polacy przeciwstawiali się temu np. tworząc w rosyjskiej Dumie osobne koło Polaków z Litwy. Wspierali ich rodacy z Królestwa Polskiego domagając się autonomii i swobód demokratycznych dla wszystkich Polaków. Aby bronić swoich interesów, polskie ziemiaństwo kresowe utworzyło w 1907 r. Stronnictwo Krajowe Litwy i Białej Rusi wysuwając w swoim programie ideę równouprawnienia wszystkich narodowości Litwy i Białorusi. Działające na Litwie Polskie Stronnictwo Demokratyczno – Narodowe w swoim programie wyjaśniało, że Polacy z Litwy stanowią nieodłączną część narodu polskiego, dlatego tak ważna jest ochrona bytu, kultury, historii i języka Polaków na Litwie. Endecy gromadzili głównie bogate mieszczaństwo i ziemiaństwo. Sprzeciwiali się ich działaniom radykałowie polscy na czele z Michałem Romerem. W swoim programie propagowanym w „Gazecie Wileńskiej” zakładali przyjaźń i współpracę narodu litewskiego i polskiego opartą na demokratycznych zasadach. Według nich Polacy na Litwie pozostają synami narodu polskiego, choć ich obecną ojczyzną jest Litwa. Spory wyciszył wybuch I wojny światowej, kiedy obie narodowości zaczęły walczyć o własną niepodległość.
Czym bardziej rozwijał się litewski ruch narodowy, tym bardziej rozdarta pomiędzy dwiema ojczyznami czuła się część Polaków mieszkających na Litwie, gdyż byli oni bardziej związani kulturowo z Litwinami i Białorusinami niż z „koroniarzami” Przyczyniła się do tego odrębność kultury polskiej w Wielkim Księstwie Litewskim od kultury polskiej w Koronie. Kultura polska w WKL uważana była za lokalną odmianę czyli kulturę z wpływami chłopskich kultur litewskiej i białoruskiej. To, co charakteryzowało mentalność Polaków na Litwie to dwuszczeblowość świadomości politycznej ale wkrótce okazało się, że ważniejsze dla samookreślenia się jest poczucie przynależności do społeczeństwa w sensie etnokulturowym, a nie historyczno – politycznym. Historycy dostrzegają istnienie grupy o innej identyfikacji narodowej - Polaków litewskich ( a nie Polaków na Litwie), dla których tylko Litwa to kraj ,z którym są etnograficznie związani. Inaczej można ich nazwać obywatelami Litwy mówiącymi po polsku – krajowcami. Rektor uniwersytetu w Kownie M. Romer pisał, iż „nasza dusza ( Polaków litewskich) jest koncepcją dwóch szczególnych narodowych dusz”. Mówił on, iż uznałby siebie za część narodu Polaków litewskich, gdyby taki naród istniał. Czynnikiem, który pobudził kształtowanie się świadomości M. Romera i jemu podobnych , był właśnie litewski ruch odrodzenia narodowego formułujący nowe pojęcie narodu, którego najważniejszymi elementami były język, folklor i kultura ludowa. Gdy litewski ruch ludowy na początku XIX wieku sformułował żądania podziału etnopolitycznego Litwy i Polski , większość Polaków na Litwie zaczęła się utożsamiać z Polską współczesną, ale byli też Polacy, którzy zachowali świadomość obywateli byłych ziem WKL,to znaczy byli Litwinami w znaczeniu historycznym czyli przedstawicielami nieistniejącego narodu Polaków litewskich.
Na Litwie mieszkała także spora grupa ludzi „nieuświadomionych”, nieokreślonych narodowo tzw. „tutejszych”. O ich problemach narodowościowych ,choć bez ich udziału, dyskutowali działacze wszystkich orientacji.
W czasie wojny na terenach litewskich Niemcy, Rosja i Polska starały się czasowo umocnić swoją pozycję. W 1905 r. Niemcy podczas ofensywy na Rosję zajęli prawie całe terytorium Litwy. Została zawieszona działalność wszystkich partii politycznych i organizacji społecznych. Pozwolenie jedynie uzyskał Komitet Litewski niosący pomoc ofiarom wojny pod kierunkiem A. Smetony. Niemcy tworzyli różne koncepcje dotyczące przyszłości Litwy.
Generalnie planowali wcielenie jej do Rzeszy lub ściśle powiązaną autonomię. Litwa miała stanowić przeciwwagę dla wpływów Polaków.Od 1915 r. kwestią niepodległości Litwy zajmowano się w kraju i za granicą. Głównymi propagatorami w kraju byli A.Smetona, J.Saulys, S. Kairys, M. Birziska. Dużą aktywność polityczną i wsparcie finansowe okazywała Polonia litewska w Ameryce. W Europie Litewskie Biuro Informacyjne w Lozannie prowadziło szeroką akcję propagandową na rzecz uzyskania niepodległości przez Litwę. Uaktywnili się również Polacy na Litwie. Działający w Wilnie Blok Polskich Organizacji Demokratycznych ogłosił deklarację o restytucji byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego w unii z Polską, co wywołało sprzeciw działaczy litewskich.
Po rewolucji lutowej w Rosji część polityków litewskich utworzyła Radę Narodową, której celem było związanie Litwy z Rosją i zwołała sejm Litwinów w 1917r. w Piotrogrodzie. Te działania spowodowały wydanie zgody przez Niemców na utworzenie litewskiej „rady przedstawicieli” i zwołanie konferencji litewskiej w Wilnie. Korzystając z przychylnego stanowiska władz niemieckich we wrześniu 1917 r. zorganizowano konferencję, która wyłoniła 20 – osobową Litewską Radę Państwową, zwaną potocznie Tarybą. Jej przewodniczącym został Antanas Smetona.11 grudnia 1917 r. Taryba proklamowała odbudowę państwa litewskiego ze stolicą w Wilnie i wyraziła zgodę na przystąpienie do wieczystego sojuszu z Niemcami. Wywołało to konflikt w łonie Taryby, gdyż stanowisko takie oznaczało praktyczne podporządkowanie się okupantowi. Wobec tego Taryba 16 lutego 1918r. ponownie ogłosiła deklarację niepodległości i zerwała wszystkie związki łączące Litwę z innymi państwami. Niestety pod naciskiem Niemców Taryba wybrała księcia Wilhelma Uracha Wirtemberskiego jako kandydata na króla litewskiego, który występował pod imieniem Mendoga II, zmieniła Radę Litewską na Radę Państwa, ogłosiła Litwę monarchią konstytucyjną i poprosiła Niemców o zatwierdzenie swych postanowień. Niemcy odmówili Tarybie prawa mianowania Rady Państwa, co spowodowało kryzys w stosunkach litewsko – niemieckich. Sytuacja zmieniła się po klęskach Niemiec na frontach Europy Zachodniej. W październiku 1918 r. Taryba ogłosiła się najwyższą władzą na Litwie na czele z A. Smeton , a miesiąc później zleciła A.Voldermarasowi utworzenie rządu litewskiego odpowiedzialnego przed Tarybą jako Radą Państwa. Etap tworzenia zrębów państwa litewskiego zakończył się na przełomie 1918 /1919 roku. Powstała niezależna Republika Litewska.
Taryba była organem zdominowanym przez nacjonalistów odmawiających prawa do współrządzenia innym narodowościom, dlatego Zjednoczone Stronnictwo Polskie zaprotestowało przeciwko uzurpowaniu przez Tarybę prawa do przemawiania w imieniu całej ludności Litwy i przeciwko włączeniu Wilna i okolic do państwa litewskiego. Szybko powstała samoobrona polska w Wilnie przygotowująca się do walki zbrojnej w obronie interesów Polaków na Litwie. Zorganizowała się w Polski Związek Niepodległościowy na Litwie, który nawiązał kontakty z obozem niepodległościowym J. Piłsudskiego. Polacy mieli nadzieję na unię lub federację z Polską i nie dopuszczali myśli o wyrzeczeniu się Wilna i Wileńszczyzny, gdzie większość mieszkańców była narodowości polskiej. W listopadzie 1918 r. żyć zaczęła niepodległa Polska i dotychczasowe konflikty dwóch społeczeństw przekształciły się w konflikt dwóch państw.
