„Średniowiecze w dziejach Ziemi” – era mezozoiczna

Obecny obraz Ziemi kształtował się przez 4,5 miliarda lat i wciąż się zmienia. Obecnie żyjemy w erze kenozoicznej, trwającej już kilka milionów lat. Erą wcześniejszą był mezozoik, który jest przedmiotem niniejszego opracowania.

Na uwagę zasługuje fakt, że w przeciwieństwie do poprzedniej ery - paleozoicznej, był to okres spokoju tektonicznego, dopiero pod koniec zaczęła się orogeneza alpejska. Duże zmiany zachodziły natomiast w wyglądzie oceanów i kontynentów. Był to czasów potężnych transgresji morskich. Bardzo zmienił się układ kontynentów - Gondwana rozpadła się na Afrykę i Amerykę Południową, a Ameryka Północna oddaliła się od Europy. Oddzielił je, nowo powstały, Ocean Atlantycki.

Jak już wcześniej wspomniano, nie zaszły większe zmiany w pionowym ukształtowaniu planety. Ślady wskazują, że miały wtedy miejsce fałdowania przedalpejskie, zwiastujące tę orogenezę. Z mezozoiku pochodzą wapienie (na skutek dobrze rozwiniętego świata organicznego), margle i piaskowce (znaczne osadzanie się materiału).

Klimat dość często się zmieniał, raz był bardzo gorący, później chłodniejszy, następowało przemieszanie stref klimatycznych.

Mezozoik to okres dużego różnicowania się i rozwoju fauny i flory. Powoli kończył się okres panowania paprotników, nastąpił zaś rozwój nagonasiennych, a później - okrytonasiennych. Bardzo dobrze rozwija się flora morska, zwłaszcza niższe organizmy - koralowce, gąbki, jeżowce, liliowce. Na uwagę zasługują tu także ślimaki i małże. Skamieniałością przewodnią dla mezozoiku są amonity i belemnity.

Jednak najbardziej znaną grupą zwierząt z ery mezozoicznej są olbrzymie gady. Pod koniec mezozoiku zaczęły pojawiać się pierwsze ssaki.

Trias

Najstarszym okresem ery mezozoicznej jest trias. Jest to okres znacznego ochłodzenia klimatu w stosunku do permu. Pustynie powoli zmieniają się w bujne lasy. Warunki klimatyczne są łagodniejsze, bardziej deszczowe. Następuje w tym czasie rozwój ryb, a jeszcze intensywniejszy gadów, które powoli wychodzą na ląd i zaczynają panować wśród organizmów zwierzęcych na Ziemi.

Mimo złagodzonego klimatu, na wielu obszarach nadal było bardzo gorąco i sucho, tworzyły się pustynie, a co za tym idzie działały intensywne procesy wietrzenia. Klimat sprzyjał osadzaniu się materiału okruchowego, pochodzącego z niszczenia skał. Powstały piaskowce o żółtawym zabarwieniu. Na skutek gorącego klimatu, wysychały płytkie morza i zatoki, a w nich odkładały się pokłady soli i gipsów. W morzu powstawały wapienie i dolomity. W górnym triasie panował natomiast klimat ciepły i wilgotny. Jego śladami są rudy żelazisto - manganowe, boksyny, kaoliny, osady węglowe.

Nastąpił zastój w rozwoju roślinności. Występowała ona głównie w podmokłych okolicach, w dolinach rzek, nad brzegami zbiorników. Zaczęły wymierać paprotniki, a pojawiające się nagonasienne nie rozwinęły się jeszcze dość dobrze. Istniały rośliny przystosowane do życia na pustyni.

Inaczej było z fauną, która rozwijała się bardzo dobrze. Była ona już zupełnie inna od świata zwierzęcego ery paleozoicznej. Koralowce z czteropromiennych przekształciły się w wielopromienne. Bogate osady świadczą o rozwoju skorupiaków, których wapienne pancerzyki tworzą obecnie skały. Charakterystycznymi i ciekawymi organizmami były ryby dwudyszne, które mogły oddychać w wodzie i na lądzie. Już w triasie zaczął się gwałtowny rozwój gadów, które najpierw żyły w wodach, potem zaczęły wychodzić na ląd. Były to pierwsze dinozaury, z ciekawym sposobem poruszania się - na tylnych łapach, w pozycji pionowej. Choć większość osób uważa inaczej, dinozaury tylko w początkowym okresie odżywiały się mięsem. Nazwa 'dinozaur" znaczy "straszne jaszczury", za pewne, ze względu na swoje olbrzymie rozmiary. Oprócz tych wielkich gadów, pojawiają się także żółwie, oraz krokodyle, a następnie - pierwsze prymitywne ssaki.

Ślady triasu odnaleziono na prawie całym obszarze Polski, na powierzchni odsłania się on na Wyżynie Śląskiej, Górach Świętokrzyskich, w Sudetach, na Przedgórzu Sudeckim, na Wyżynie Małopolskiej.

Jura

Następnym okresem ery mezozoicznej była jura. Jedne z najsłynniejszych śladów tego okresu są skały w górach Jura, znajdujących się między Francją a Szwajcarią.

W jurze zaznaczyły się niezbyt silne ruchy przedalpejskie. Najprawdopodobniej wystąpiły one na obszarze dzisiejszych Alp, Karpat, Krymu oraz Indochin. Europa i Ameryka Północna zaczęły oddalać się od siebie, a pomiędzy nimi powstawał Ocean Atlantycki. Wielki ląd - Gondwana uległa rozpadowi.

Z jury pochodzą ślady bardzo intensywnie rozwiniętych raf koralowych, co świadczy o bardzo ciepłym klimacie. Na skutek dużej wilgotności, utworzyły się pokłady węgla. Nie cały obszar kuli ziemskiej objęty był gorącym klimatem. Oprócz strefy nazwanej alpejską ciepłą, istniała również strefa borealna chłodna.

Niezbyt silne zmiany w stosunku do triasu zaszły w kwestii roślinności. Istniały dwie strefy roślinne: występująca w klimacie chłodniejszym - syberyjska, a w cieplejszym klimacie - strefa indoeuropejska.

W okresie tym apogeum rozwoju osiągnęły gady, które zaczęły dominować wśród przedstawicieli świata zwierzęcego. Większość gatunków dominujących wcześniej płazów wyginęła, natomiast gady coraz lepiej się rozwijały, przybierały coraz większe rozmiary i stały się najważniejszymi przedstawicielami fauny tego okresu. Poszczególne gatunki znacznie różniły się między sobą budową ciała, środowiskiem życia, sposobem odżywiania i poruszania się. W morzach żyły trzy najważniejsze grupy - plezjozaury, których cechą charakterystyczną była długa szyja, ichtiozaury, o wrzecionowatej budowie ciała, oraz mezozaury, podobne do dzisiejszych węgorzy. Nie tylko jednak do kręgowców należało panowanie w jurze. Bardzo dobrze rozwijały się również otwornice, radiolarie, a także koralowce, tworzące olbrzymie rafy koralowe, z których następnie powstały wapienie rafowe oraz gąbki, dzięki którym powstały skały o nazwie spongiolity. W jurze rozpowszechnione były również mięczaki, zwłaszcza ślimaki i małże. Głównymi jednak przedstawicielami tego typu były amonity - skamieniałości przewodnie. Nastąpił w tym okresie także rozwój owadów, które zachowały się w skałach z tego okresu, np. w łupkach Solenhofeńskich, występujących w Bawarii. Z innych stawonogów w jurze żyły także kraby i raki. Z kolei w niewielkim stopniu rozwijały się ptaki i płazy.

Ślady jury można oglądać w wielu miejscach Polski. Są one składnikiem bardzo malowniczych krajobrazów. Jako że skały wapienne bardzo dobrze rozpuszczają się w wodzie, są bardzo dobrym materiałem do tworzenia się w nich krasu - na skutek procesów krasowienia powstały bardzo ciekawe formy - jaskinie, polja, mogoty, wywierzyska, bogata szata naciekowa w jaskiniach. Skały jurajskie można podziwiać w Tatrach, Pieninach, na Wyżynie Śląskiej, okolicach Krakowa, Górach Świętokrzyskich, a nawet na Pomorzu i Kujawach. Nie występują one w Sudetach, gdyż w tym okresie nie były one zalane wodami morskimi. Na nizinach utwory jurajskie zalegają pod powierzchnią ziemi i osiągają głębokości od 200 do 2000 metrów.

Kreda

Najmłodszym okresem ery mezozoicznej jest kreda, która swoją nazwę zawdzięcza belgijskiemu uczonemu, O. d`Halloyowi. Nazwał on w ten sposób skały koloru białego, występujące na wybrzeżu angielskim, w pobliżu Doker. Kreda trwała 65 milionów lat.

Był to okres spokoju tektonicznego, w którym nie działały ruchy górotwórcze, procesy wulkaniczne ani trzęsienia ziemi. W morzu zatapiającym obszary większej części dzisiejszej Europy, powoli następowała sedymentacja. Był to bardzo głęboki zbiornik, który przykrył wiele górotworów. Materiałem sedymentowanym w morzu były osady piaszczyste, wapienie, margle, kreda pisząca.

Flora kredowa uległa dużym zmianom w stosunku do poprzednich okresów. Choć występowały rośliny żyjące także w jurze, takie jak sagowce, benetyty, drzewa iglaste - cisy, sosny i świerki, to jednak zaczęły panować już rośliny okrytonasienne. Dwuliścienne pojawiły się wcześniej. Duża ilość skał z tego okresu zbudowana jest ze szkieletów wiciowców.

Świat zwierzęcy coraz bardziej zaczął przypominać dzisiejszy. Najszybciej zaczęły rozwijać się kręgowce, zwłaszcza ryby - chrzęstnoszkieletowe i kostnoszkieletowe. Nadal panowały gady, jednak większość nich wyginęła pod koniec ery mezozoicznej. Wśród nich bardzo duża rolę odgrywały gady należące do rzędu Ornithischia, które odznaczały się specyficzna budową miednicy, podobną do ptasiej. Najpopularniejszymi gatunkami były iguanodony oraz trachodony - kaczodzioby. Odżywiały się pokarmem roślinnym.

Duża rolę w kredzie odegrały zwierzęta, których szczątki budują dzisiejsze skały wapienne, np. otwornice i małże.

Utwory kredowe ujawniają się głównie na obszarze południowej Polski. Można je znaleźć w Tatrach i Pieninach. Budują np. flisz karpacki. W zapadlisku przedkarpackim i na nizinach utwory kredowe przykryte są warstwą osadów kenozoicznych. Ich miąższość wynosi od 600 do 2500 metrów. Na skutek różnej głębokości morza kredowego, utwory tego okresu są bardzo zróżnicowane.

Kreda zamyka erę mezozoiczną - po niej następuje kenozoik, który trwa do czasów obecnych.